«Ο άνθρωπος που βαδίζει πάνω σε κολόνα» μας υποδέχεται στην είσοδο της Εθνικής Πινακοθήκης στην Αθήνα. Πρόκειται για γλυπτό του Ογκίστ Ροντέν (τον γνωρίζουμε όλοι από το «Φιλί» και τον «Στοχαστή») με ποικίλους συμβολισμούς, με περιεχόμενο ηρωικό, μελαγχολικό, αλληγορικό.
Την περασμένη Δευτέρα, 57 νομικοί, πρώην φοιτητές του Ευάγγελου Βενιζέλου στα 44 χρόνια της διακονίας του στο Συνταγματικό Δίκαιο, πρόσφεραν στον δάσκαλό τους ανταποδοτικό τόμο μεγάλου πνευματικού (και πραγματικού) βάρους. Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε αυτόν τον τόμο για να σκοτώσετε όσους διαφωνούν μαζί σας, είτε ρητορικά είτε πραγματικά.
Το βάρος οφείλεται στο γεγονός ότι κάθε μαθητής κατέθεσε ένα βαρύ πόνημα για μια πτυχή του επιστημονικού έργου του Βενιζέλου με αφορμή την αποχώρησή του (λόγω συμπλήρωσης του ηλικιακού ορίου) από την ενεργό πανεπιστημιακή υπηρεσία στις 31 Αυγούστου 2024. Τίτλος: «Η Θεωρία της Συνταγματικής Πράξης» (εκδόσεις Σάκκουλα).
Με τιμή 90 ευρώ (τζάμπα, αν αναλογιστεί κανείς ότι πρόκειται για 1.314 σελίδες), μάλλον αποτελεί ιδανικό χριστουγεννιάτικο δώρο για όσους εκκεντρικούς μαθητές λυκείου επιμένουν να περάσουν στη Νομική (αντί να ακολουθήσουν τον ίσιο δρόμο και να γίνουν τραγουδιστές ή σεφ).
Η Κατερίνα Σακελλαροπούλου τίμησε τον τιμώμενο, όπως και ο Νίκος Ανδρουλάκης. Η Πρόεδρος της Δημοκρατίας είναι παλαιά φίλη του και ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ ένα από τα παλαιά φιντάνια που ξεμύτισαν μέσα στο κρεσέντο της πολιτικής δράσης του (τον όρισε γραμματέα του κόμματος όταν έγινε πρόεδρος και το 2014 τον έριξε στα βαθιά νερά της Ευρωβουλής).
Ιερατεία και μέντιουμ
Οι μύχιες σκέψεις των παρισταμένων (νυν και πρώην) υπουργών, ακαδημαϊκών, αρχιερέων, δημάρχων και αδιάκριτων δημοσιογράφων αντηχούσαν στο αμφιθέατρο σαν μια νοερή οχλαγωγία, που ενοχλούσε όσους βασανίζονται από το χάρισμα της τηλεπάθειας: θα είναι ο Βενιζέλος ο επόμενος Πρόεδρος της Δημοκρατίας έπειτα από συμφωνία Μητσοτάκη – Ανδρουλάκη, εάν φυσικά δεν ανανεωθεί η θητεία της παλαιάς φίλης;
Ο Ευάγγελος Βενιζέλος γεννήθηκε το 1957 στους Αμπελοκήπους της δυτικής Θεσσαλονίκης στη συμβολή των οδών Ελευθερίας και Ελευθερίου Βενιζέλου. Ο πατέρας του είναι δικηγόρος, ο παππούς και ο προπάππος του ήταν ιερείς. Οι ίδιος εμπεριέχει και τις δύο κλίσεις, τη νομική και την ιερατική, και εσχάτως τις συνδέει δημοσίως, όπως θα δούμε παρακάτω. Εξελίσσεται σε «θεολόγο της πολιτικής», όπως τον αποκάλεσε προ σχεδόν διετίας γραπτώς ο μακαριστός μητροπολίτης Περγάμου και ακαδημαϊκός Ιωάννης Ζηζιούλας.
Η οικογένεια Βενιζέλου έχει καταγωγή από την επαρχία Καρυστίας της Εύβοιας κοντά στην Κύμη. Το επώνυμο είναι καταγεγραμμένο στα μητρώα αρρένων και στα κληρικολόγια του νομού. Πηγαίνοντας πιο πίσω στο παρελθόν βλέπουμε ότι η οικογένεια μετακόμισε στην Εύβοια από τη Λακωνική Μάνη στα τέλη του 18ου ή στις αρχές του 19ου αιώνα. Ενα παρακλάδι της ίδιας οικογένειας μετακόμισε από τη Μάνη στα Χανιά, περίπου την ίδια εποχή. Πρόκειται για την οικογένεια των προγόνων του Ελευθερίου Βενιζέλου.
Ο Βενιζέλος μετά βίας επιβεβαιώνει αυτή τη μακρινή συγγένεια, η οποία μπορεί να είναι υπαρκτή, αλλά δεν ήθελε να τον προσδιορίζει και γι’ αυτό ποτέ δεν την επικαλείται ούτε τη διαφημίζει. Αλλωστε τη θεωρεί συγγένεια τόσο μακρινή ώστε κατά τη γνώμη του δεν είναι πια ακριβώς συγγένεια. Ωστόσο, δεν είναι ούτε συνωνυμία.
Αναπόφευκτα ερεθίζεται η σκέψη για την ύπαρξη μιας ανάλογης πολύ μακρινής συγγένειας ανάμεσα στον Ευάγγελο Βενιζέλο και στον Κυριάκο Μητσοτάκη. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ήταν αδελφός της Κατίγκως Βενιζέλου, γιαγιάς εκ πατρός του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη. Ο Κων. Μητσοτάκης είχε συγγενική σχέση με τον Βενιζέλο και από τον εκ μητρός παππού του, Χαράλαμπο Πλουμιδάκη, που ήταν πρώτος εξάδελφος του Βενιζέλου. Μπορεί μια ενδιαφέρουσα (και εν πολλοίς άγνωστη) κοινή γενεαλογία που ξεκινάει από τα τέλη του 18ου αιώνα να καταλήξει σε μια πολιτειακή συνύπαρξη σχεδόν 250 χρόνια μετά;
Κομμωτήρια και εξομολογητήρια
«Θα ήθελα να βγάλω μια φωτογραφία μαζί σας, αλλά δεν ήξερα ότι θα σας συναντήσω για να έχω πάει κομμωτήριο», είπε στον Βενιζέλο μια ώριμη κυρία, παίρνοντας μια έκφραση συγκρατημένης κοκεταρίας όταν τον είδε να κάθεται ένα μεσημέρι τις προάλλες σε διπλανό τραπέζι σε εστιατόριο της Αθήνας. Ο πρόεδρος χαιρέτησε και χαμογέλασε ευγενικά, αλλά με τρόπο τέτοιο που αποθάρρυνε περισσότερες εξομολογήσεις.
Η Πρόεδρος της Δημοκρατίας είναι παλαιά φίλη του και ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ ένα από τα παλαιά φιντάνια που ξεμύτισαν μέσα στο κρεσέντο της πολιτικής δράσης του Βενιζέλου.
Εάν προεκτείνουμε το μήνυμα αυτού του περιστατικού, καταλήγουμε στο ίδιο συμπέρασμα με εκείνο που αποδίδουν οι μυστικές έρευνες του Μεγάρου Μαξίμου. Ο Βενιζέλος έχει απήχηση, ιδίως στο κοινό της Κεντροαριστεράς, αν και θα μπορούσε, αν ήθελε, να είχε μεγαλύτερη. Εδώ εντοπίζουμε και την καβαφική σύγκρουση ανάμεσα στις επιθυμίες ενός πολιτικού που αποφεύγει την «πολλή συνάφεια του κόσμου», την ίδια ώρα που η ψυχή του ζητεί τον «έπαινο του Δήμου και των Σοφιστών».
Στην Πινακοθήκη ο Βενιζέλος υπέπεσε σε στιγμιαία μελαγχολία όταν αποκάλεσε τη βραδιά «προεπιμνημόσυνη εκδήλωση». Εντόπισε σε αυτή την εκδήλωση κάτι βαρύ. «Ενα ανυπέρβλητο ανθρωπολογικό υπόβαθρο: τη θνητότητά μας. Το αμελητέο μέγεθός μας εντός της Ιστορίας». Η φράση προκάλεσε αμηχανία στους φίλους του. Ευτυχώς ακολούθησε αμέσως ένα ισχυρό «αντίδοτο» στη θνητότητα: ζωηρές αναφορές του ομιλητή στις διόλου αμελητέες παρεμβάσεις του στην πολιτική και συνταγματική ιστορία της Μεταπολίτευσης.
Οσοι συνομιλούν με τον Βενιζέλο διακρίνουν μια επικέντρωση των στοχασμών του στη σχέση ανάμεσα στην πολιτική και τη θεολογία. Ο αυτοκράτωρ του Βυζαντίου το 1100 (Αλέξιος Α΄Κομνηνός), η βασίλισσα της Αγγλίας το 1600 (Ελισάβετ Α΄) και εν τέλει ακόμη και ο δημοκρατικά εκλεγμένος πρωθυπουργός μιας χώρας το 2024 εκλαμβάνεται (από τον λαό, από τους ψηφοφόρους, από την κοινή γνώμη) ως ένας επί της Γης θεός (ή θεά).
Πηγαίνεις στο γραφείο του ανυπόμονος να του εξομολογηθείς τις αμαρτίες άλλων πολιτικών και μετά το φιλικό πείραγμα στα γαλλικά «Quel Honneur!» («Tι τιμή!») με το οποίο σε υποδέχεται, καταλήγεις να συζητείς μαζί του τις ομοιότητες ανάμεσα στην πολιτική και τη θεολογική σκέψη.
Εξηγεί ότι η πολιτική και συνταγματική σκέψη είναι μετεξέλιξη του θρησκευτικού –χριστιανικού– μοντέλου κατανόησης του κόσμου. Το σωστό και το λάθος, το δίκαιο και το άδικο πηγάζουν από όσα μάθαμε για τον Χριστό. Αλλωστε, ακόμη και οι Τέχνες αναγεννήθηκαν μέσα σε κάποια εκκλησία. Η «Αποκαθήλωση» του Ρούμπενς υπάρχει από το 1614 στον Καθεδρικό Ναό της Αμβέρσας. Ο Μπαχ έγραφε και εκτελούσε με τους μουσικούς του μια θρησκευτική καντάτα την εβδομάδα στην εκκλησία του Αγίου Θωμά της Λειψίας το 1723.
«Διάβασε την εισαγωγή», σε προτρέπει κρατώντας στα χέρια του το πιο πρόσφατο βιβλίο του με τίτλο «Πολιτική Θεολογία και Συνταγματική Ηθική» (εκδόσεις Αρμός). Διαβάζοντας την εισαγωγή πέφτουμε πάνω στη θέση του Καρλ Σμιτ ότι «όλες οι σημαντικές έννοιες της θεωρίας του κράτους είναι εκκοσμικευμένες θεολογικές έννοιες. […] Η έννοια της κυριαρχίας είναι η κοσμική – πολιτειολογική αντανάκλαση της έννοιας του Θεού». Για να το κάνουμε λιανά, η κυριαρχία του ηγέτη παρομοιάζεται στο μυαλό του ανθρώπου με την κυριαρχία του Θεού.
Τι είναι αυτό που κάνει «κυρίαρχο» κάποιον θνητό; Κατά τον Σμιτ είναι η αρμοδιότητα, αλλά και η ικανότητα να θέτει σε εφαρμογή τη νομική κατάσταση εξαίρεσης (γνωστή και ως «κατάσταση πολιορκίας»). Ζήσαμε μια βαρβάτη «κατάσταση εξαίρεσης» στην πανδημία. Η ζωή μας ορίστηκε από απαγορεύσεις («μείνε μέσα») και υποχρεώσεις («κάνε εμβόλιο») εκτός της συνήθους έννομης τάξης. Η «κατάσταση εξαίρεσης» παρομοιάζεται με το θαύμα γιατί καταλύει την έννομη τάξη ακριβώς όπως το θαύμα καταλύει τους φυσικούς νόμους.
Ολες οι παραβιάσεις της έννομης τάξης, ακόμη και οι ήσσονος σημασίας παραβιάσεις, είναι το πολιτικό αντίστοιχο των θαυμάτων, σύμφωνα με τον είρωνα (και αγαπημένο του Βενιζέλου) Αυστριακό φιλόσοφο του Δικαίου, Χανς Κέλσεν. Υπό αυτή την έννοια η Ελλάς είναι μάλλον η κατεξοχήν χώρα των θαυμάτων. Οι πολιτικοί μας κυριολεκτικά κάνουν θαύματα!
Ως όντα αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο με τα σώματά μας γιατί σ’ αυτά συμπυκνώνονται οι αισθήσεις μας. Στο σχολείο μαθαίνουμε ότι ο Χριστός έχει τρία σώματα: το ιστορικό σώμα του Ιησού από τη Ναζαρέτ, το μυστηριακό σώμα της Θείας Ευχαριστίας («λάβετε, φάγετε, τούτο εστί το Σώμα μου») και το εκκλησιαστικό σώμα της Εκκλησίας (δηλαδή όλους εμάς). Αυτή η παρομοίωση μάς κάνει να βλέπουμε νοερά την ουράνια ισχύ να απλώνεται στην επίγεια κοινωνία. Αν όλοι εμείς είμαστε «Σώμα Ιησού», τότε ο κυρίαρχος μεταξύ ημών –μονάρχης ή πρωθυπουργός– γίνεται φορέας της ισχύος ελέω Θεού: μπορεί να κάνει «θαύματα»!
Ο ηγέτης έχει δύο σώματα: το βιολογικό δικό του σώμα και το θεσμικό σώμα, το σώμα του κράτους που διοικεί. Ολα αυτά μας παρακινούν να σκεφτούμε ότι στη Δημοκρατία (την αρχαία αθηναϊκή ή τη σύγχρονη ευρωπαϊκή) η «Εκκλησία του Δήμου» εκλέγει, χρίει, τον κυρίαρχο. Ο λαός γίνεται η δύναμη που αλλάζει τα πράγματα. Παραμερίζει τους θεούς και αναδιατυπώνει, αλλάζει, ανανεώνει συνεχώς τις συλλογικές αλήθειες.
Κι αν ο ηγέτης έχει δύο σώματα (το δικό του και το κράτος) μπορούμε να φανταστούμε ότι και ο Βενιζέλος (όπως κάθε διανοούμενος) έχει δύο σώματα: το δικό του και το σώμα του πολιτικού και επιστημονικού έργου του. Θα αποκτήσει και τρίτο; Την Προεδρία;
Το θαύμα της σιωπής
Οι καχύποπτοι λένε ότι ένας Βενιζέλος Πρόεδρος θα ανακατέψει το πολιτικό σύστημα. Δεν μοιάζει με λάτρη του βωβού κινηματογράφου, ιδίως όταν συμβαίνουν κελσενικά «θαύματα» στην έννομη τάξη. Οι φίλοι του απαντούν ότι δεν είναι ανόητος. Οτι ουδέποτε επιχείρησε να επισκιάσει τον πρωθυπουργό Αντώνη Σαμαρά όταν συγκυβερνούσαν (2012-2015). Οτι υποστήριξε πρώτος επιστημονικά (το 1985) τη θέση ότι ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας πρέπει να έχει περιορισμένο πολιτειακό ρόλο. Οτι είναι αρκετά ευφυής ώστε να μη στραπατσάρει το προεδρικό κύρος μέσα στις συμπληγάδες της συγκυρίας.
Κάποιοι άλλοι συμπληρώνουν ότι ένας Πρόεδρος Βενιζέλος θα συμβολίσει τη συναίνεση μεταξύ των εχεφρόνων πολιτικών δυνάμεων που χρειάζεται η Ελλάδα ως εγγύηση σταθερότητας απέναντι στις πιθανές θύελλες στον δρόμο για το 2030. Μια συναίνεση που στερείται η Γαλλία και αναζητεί η Γερμανία.
Ο ίδιος ο Βενιζέλος δεν λέει τίποτα. Οι στοχασμοί για το Σύνταγμα (το 2025 κλείνουν 50 χρόνια από την ψήφισή του) θα συνεχίσουν να αποτελούν το κύριο εργόχειρο του γέροντα (με την εκκλησιαστική έννοια, ασφαλώς). Τα τελευταία πέντε χρόνια μετά την αποχώρησή του από τη Βουλή απέδειξε ότι δεν χρειάζεται το Κοινοβούλιο για να υπάρχει. Εχει χτίσει γύρω του μια Γερουσία με τον περίφημο «Κύκλο» του, όπου οι «γερουσιαστές» συνοδοιπόροι του τακτικά συζητούν τα μεγάλα ζητήματα της πατρίδας. Ακόμη κι αν η Ιστορία ή η συγκυρία τού αναθέσουν μια νέα αποστολή, εκείνος θα συνεχίσει να βαδίζει επάνω στον κίονα του Συντάγματος που φωτίζει, ορίζει και περιορίζει τη διαρκή παρουσία του.
