Της Carola Padtberg / Der Spiegel Magazine / The New York Times Licensing Group
«Πόσο παράξενη μέρα», λέει ο Ντάμιεν Χιρστ. Καθώς ξεκινάει η έκθεση τέχνης «Frieze London», ο καλλιτέχνης φοράει μια φόρμα ασημί και γάντια από πυρίμαχο υλικό. Θα μπορούσε κανείς να τον περάσει για αστροναύτη. «Είναι κάπως τρελό να κάνεις τέχνη», λέει ο Χιρστ στους δημοσιογράφους που έχουν συγκεντρωθεί στην γκαλερί του.
Στη συνέχεια πιάνει μια εικόνα στο μέγεθος περίπου ενός φύλλου χαρτιού, από μια στοίβα με πολύχρωμες κουκκίδες, ανοίγει το γυάλινο κάλυμμα ενός τζακιού και πετάει το έργο στη φωτιά. Εκατοντάδες μοναδικά κομμάτια με την υπογραφή του Χιρστ θα ακολουθήσουν εκείνη την ημέρα. Ως το τέλος του μήνα, 4.851 εικόνες θα έχουν γίνει στάχτη.
Το «The Currency» είναι το τελευταίο πρότζεκτ του διάσημου καλλιτέχνη και επικεντρώνεται στα Non-Fungible Tokens (NFT), ψηφιακά έργα τέχνης σε μορφή αρχείου με πιστοποιητικά γνησιότητας σε blockchain. Ο Χιρστ ζήτησε από τους εργαζομένους του ατελιέ του να ζωγραφίσουν 10.000 εικόνες με πολύχρωμες κουκκίδες, τις πούλησε ως αρχεία εικόνας τον Ιούλιο του 2021 προς 2.000 δολάρια εκάστη και στη συνέχεια άφησε τους αγοραστές να αποφασίσουν αν θα ανταλλάξουν το αρχείο τους με ένα φυσικό έργο τέχνης μέσα στον επόμενο χρόνο. Και είπε ότι θα έκαιγε τους αζήτητους πίνακες μέχρι το τέλος Οκτωβρίου.
Ο Χιρστ είχε πάντα ταλέντο στο μάρκετινγκ και το πρότζεκτ ανέπτυξε τελικά μια δική του δυναμική. Μυρίζοντας κέρδος, πολλοί αγοραστές δεν κράτησαν τα αρχεία τους: τον Αύγουστο του 2021, 2.000 έργα του «The Currency» μεταπωλήθηκαν για λίγο λιγότερο από 48 εκατ. δολάρια, ποσό δωδεκαπλάσιο της αρχικής τους αξίας. Τώρα, καθώς ο Χιρστ έκαψε πανηγυρικά τις πρώτες χάρτινες εκδόσεις τον Οκτώβριο, ένας αγοραστής στο διαδίκτυο σχολίασε σαρκάζοντας: «Καλή τύχη στους κατόχους του NFT, αλλά εγώ χαίρομαι που μπορώ να κοιτάζω το αντίγραφό μου στον τοίχο μου κάθε μέρα».
Ο Χιρστ έθεσε τα σωστά ερωτήματα τη σωστή στιγμή με το «The Currency». Έχουν μέλλον τα NFT; Είναι απλώς αντικείμενα κερδοσκοπίας ή έχουν ταυτόχρονα διαρκή καλλιτεχνική αξία; Επίσης: Μήπως το όνομα Χιρστ είναι τελικά το πιο σκληρό νόμισμα;
Υπήρξε μεγάλη ευφορία όταν τα NFT έπεσαν στην αντίληψη του κοινού κατά την έναρξη της πανδημίας του κορωνοϊού. Η τεχνολογία «crypto», η οποία καθιστά τα ψηφιακά αγαθά εμπορεύσιμα, υπήρχε εδώ και αρκετό καιρό, αλλά απέκτησε πολύ μεγαλύτερη σημασία κατά τη διάρκεια των παγκόσμιων lockdowns, καθώς η ζωή μετατοπίστηκε στο ψηφιακό πεδίο. Τα NFT εγγράφονται σε βάσεις δεδομένων που χρησιμοποιούνται για την πιστοποίηση της γνησιότητας των αρχείων. Έτσι, μετατράπηκαν όλα όσα κυκλοφορούσαν δωρεάν στο Διαδίκτυο μέχρι εκείνη τη στιγμή σε πιθανά αντικείμενα προς αγορά: μιμίδια, GIF, avatar, εικόνες προφίλ. Μια εν δυνάμει τεράστια επιχείρηση.
Τα πιο πολλά από αυτά δεν είχαν ιδιαίτερη σχέση με την τέχνη. Παρ’ όλα αυτά, τα περισσότερα αναφέρονταν ως τέτοια και οι αγοραστές αυτών των NFT συχνά ενδιαφέρονταν πρωτίστως για το κέρδος. Οι πλατφόρμες δημοπρασιών ανέφεραν τη μία τιμή ρεκόρ μετά την άλλη το 2020 και το 2021.
Η αγορά τέχνης προσαρμόστηκε γρήγορα. Τα μουσεία άρχισαν να αγοράζουν ψηφιακά έργα τέχνης και οι οίκοι δημοπρασιών προσέλαβαν ειδικούς σε θέματα crypto. Οι ιδιοκτήτες γκαλερί τοποθέτησαν οθόνες στους τοίχους τους και έμαθαν τεχνικές λέξεις όπως το «token».
Εν τω μεταξύ, διασημότητες όπως η Μαντόνα και η Μαρίνα Αμπράμοβιτς δημιούργησαν τα δικά τους NFT και τα έριξαν σε μια αγορά όπου σχεδόν τα πάντα πωλούνταν, ειδικά αν υπήρχαν μεγάλα ονόματα από πίσω. Το 2021, ο αντίκτυπος της τεχνολογίας NFT στον κόσμο της τέχνης ήταν πιο σημαντικός από ό,τι όλων των υπόλοιπων ζωγράφων και γλυπτών μαζί, διαπίστωσε το περιοδικό ArtReview στην ετήσια κατάταξη των 100 καλλιτεχνών με τη μεγαλύτερη επιρροή.
Η αλλαγή του κλίματος
Ωστόσο, τον Νοέμβριο του 2021 η τιμή του ψηφιακού νομίσματος Bitcoin άρχισε να καταρρέει, συμπαρασύροντας μαζί της και τα άλλα μεγάλα κρυπτονομίσματα. Όταν η Ρωσία επιτέθηκε στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο, ο κόσμος άλλαξε, οι τιμές των μετοχών έπεσαν απότομα και η όρεξη για επενδύσεις υψηλού κινδύνου μειώθηκε. Έκτοτε, η αγορά κρυπτονομισμάτων έχασε πάνω από το ήμισυ του όγκου της. Τον Ιούλιο, το OpenSea, το μεγαλύτερο πολυκατάστημα τέχνης NFT, απέλυσε το 20% του προσωπικού του.
Μπορεί ακόμα να αγοράσει κανείς τις κάποτε περιζήτητες εικόνες προφίλ του «Bored Ape Yacht Club» – μια έκδοση δέκα χιλιάδων ψηφιακών καρτούν με πρόσωπα μαϊμούδων. Η μαϊμού «#7827», που φοράει σκουλαρίκια, κίτρινο καπέλο και γυαλιά, πωλήθηκε πριν από 15 μήνες αντί 8.794 Ether, που τότε αποτιμώνταν σε 19 εκατ. ευρώ. Σήμερα, μπορεί κανείς να αγοράσει το «#7827» για το ισόποσο περίπου 172.000 ευρώ. Αντικείμενα –ορισμένα από τα οποία πωλούνταν για πολλά εκατομμύρια στις αρχές του έτους– έχουν χάσει κατά μέσο όρο το 92% της αξίας τους. Σήμερα, το γενικότερο κλίμα στην αγορά είναι μάλλον υποτονικό.
Η απολογία του καλλιτέχνη
Οι ιδρυτές του Bored Ape Yacht Club απειλούνται ακόμη και με το ενδεχόμενο ομαδικής αγωγής, λόγω κατηγοριών ότι διόγκωσαν τεχνητά τις τιμές. Κάποιοι άλλοι που κερδίζουν από τα NFT ήταν λίγο πιο συγκαταβατικοί. Ο Ιάπωνας καλλιτέχνης Τακάσι Μουρακάμι ζήτησε συγγνώμη από τους αγοραστές της έκδοσης NFT «Murakami Flowers» για την πτώση των τιμών και έγραψε στο Twitter: «Λυπάμαι πολύ». Ένας καλλιτέχνης να ζητά συγγνώμη για την πτώση της αξίας των έργων του· μάλλον είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει κάτι τέτοιο. Εν τω μεταξύ, ο ψηφιακός καλλιτέχνης Μπιπλ, του οποίου το κολάζ «Everydays: The First 5.000 Days» πουλήθηκε αντί περίπου 69 εκατ. δολαρίων στον οίκο Christie’s πέρυσι, καθιστώντας τον έναν από τους τρεις ακριβότερους εν ζωή καλλιτέχνες στον κόσμο, αγόρασε μια παλιά αποθήκη στη νότια Καρολίνα και τώρα θέλει να επικεντρώσει το έργο του σε έναν αναλογικό εκθεσιακό χώρο.
Οπότε, μήπως όλα επιστρέφουν στο σημείο εκκίνησης, στο πινέλο και στον καμβά; Μήπως εξαφανίζεται και πάλι η ψηφιακή τέχνη τόσο ξαφνικά όσο εμφανίστηκε πριν από δύο χρόνια;
Υπάρχουν ηλεκτρονικές εικόνες και εικονικοί κόσμοι που δεν δημιουργήθηκαν μόνο για γρήγορο κέρδος. Τα τελευταία χρόνια έχει σχηματιστεί μια ομάδα σοβαρών καλλιτεχνών, των οποίων το κύριο εργαλείο θα παραμείνει ο υπολογιστής. Μία εξ αυτών είναι η Λιθουανή ψηφιακή καλλιτέχνις Ιβόνα Τάου. Ένα βράδυ του Οκτωβρίου στο Βερολίνο, η Τάου κοιτάζει με προσδοκία μια οθόνη μεγέθους περίπου δύο τετραγωνικών μέτρων. Βρισκόμαστε στα εγκαίνια της έκθεσής της «Nondescriptives». Δεν φαίνεται ακόμη τίποτα στην οθόνη. Δίπλα στην Τάου βρίσκεται ένας άνδρας που αγόρασε ένα από τα έργα της. Η εικόνα θα εμφανιστεί μπροστά στα μάτια του από στιγμή σε στιγμή. Το ιδιαίτερο του συγκεκριμένου έργου: ούτε ο καλλιτέχνης ούτε ο αγοραστής το έχουν δει ακόμα. Δημιουργείται για πρώτη φορά τη στιγμή της αγοράς.
Στη συνέχεια, η Τάου ενθουσιάζεται. Οι καλεσμένοι που στέκονται τριγύρω –οι περισσότεροι, άνδρες με τζιν παντελόνια και αθλητικά παπούτσια– στρέφονται προς την οθόνη. Το νέο έργο τέχνης έχει εμφανιστεί. Μορφές που θυμίζουν κλαδιά προβάλλουν φωτεινές μπροστά από ένα ζοφερό φόντο, που μοιάζει με δάσος σημύδας μέσα σε βιομηχανικά ερείπια – μυστηριώδες και ποιητικό ταυτόχρονα. «Η στιγμή της αποκάλυψης είναι πάντα συναρπαστική, παρόλο που γνωρίζω τον κώδικα που κρύβεται από πίσω», λέει η Τάου.
Τέχνη από τυχαίους γεννήτορες
Η 32χρονη είναι κάτοχος διδακτορικού στην τεχνητή νοημοσύνη και εργάζεται ως καλλιτέχνις, προγραμματίστρια και φωτογράφος. Στη σειρά έργων της, ένας αλγόριθμος συγχωνεύει εικόνες εργοστασιακών κτιρίων με εικόνες δέντρων. Από τη διαδικασία προκύπτουν σουρεαλιστικά σχέδια, με τους τυχαίους γεννήτορες να παίζουν καθοριστικό ρόλο.
Αυτή η τάση είναι γνωστή στην ψηφιακή καλλιτεχνική σκηνή ως «live minting». Και δεν θα μπορούσε να υπάρξει χωρίς τα NFT: επειδή τα έργα δημιουργούνται ως NFT σε blockchain μόνο τη στιγμή της αγοράς τους. Ουσιαστικά, δημιουργείται μια προσωπική, ξεχωριστή στιγμή μεταξύ καλλιτέχνη και αγοραστή, η οποία είναι ηθελημένη, αλλά δεν ελέγχεται πλήρως. Πρόκειται περισσότερο για δρώμενο παρά για έκθεση και υπάρχουν πλέον διοργανωτές που επικεντρώνονται ειδικά σε αυτή την τάση. Οι κύκλοι της crypto art ταξιδεύουν σε αυτά τα δρώμενα όπως οι συλλέκτες κλασικής τέχνης πηγαίνουν σε εκθέσεις τέχνης.
Ακόμη και αν δεν έπιασαν τις τρελές τελικές τιμές της σειράς profile picture, σοβαροί καλλιτέχνες NFT όπως η Τάου έχουν και αυτοί επωφεληθεί από το ενδιαφέρον που έφερε η έκρηξη των crypto. Πολλοί κέρδισαν χρήματα από τη δουλειά τους για πρώτη φορά τα τελευταία δύο χρόνια. Σε εκθέσεις τέχνης όπως η Paris + par Art Basel το φθινόπωρο, η ψηφιακή τέχνη θα πωλείται με τη χρήση της τεχνολογίας NFT.
Η επιμελήτρια Άνικα Μέιερ είναι ειδική στα NFT και σχεδιάζει εκθέσεις στο διαδίκτυο, σε γκαλερί και μουσεία. «Η ψηφιακή τεχνολογία έχει τη θέση της στην τέχνη εδώ και δεκαετίες», λέει η Μέιερ. Ως είδος, η ηλεκτρονική τέχνη έχει τη δική της ιστορία, ακόμη και αν πολλοί δεν είναι εξοικειωμένοι με αυτήν. Όταν ο Χέρμπερτ Φράνκε, ο προπάτορας της media art, πέθανε τον Ιούλιο σε ηλικία 95 ετών, η Μέιερ επιμελήθηκε ένα διαδικτυακό αφιέρωμα με 80 καλλιτέχνες crypto.
Συγκριτικά, η έκρηξη των crypto μοιάζει με σύντομη τρέλα στην ιστορία της τέχνης. Στην πραγματικότητα όμως, η τεχνολογία αναπτύσσεται τόσο γρήγορα, που ακόμη και οι ειδικοί δεν έχουν μεγάλη εμπιστοσύνη στις προβλέψεις τους.
Η επιμελήτρια Α. Μέιερ τάσσεται υπέρ της αποδοχής των NFT ως τεχνικού εργαλείου ενός καλλιτέχνη, αλλά δεν συγχέει οτιδήποτε αφορά τα tokens με τέχνη. Με το κραχ των κρυπτονομισμάτων, η πολυπόθητη αναδιάταξη της αγοράς συντελείται τώρα στον χώρο, λέει η επιμελήτρια. Και παραμένουν εκείνοι που ήταν πάντα εκεί και παρήγαν ψηφιακό έργο.
Ο Μάνουελ Ρόσνερ είναι εδώ και καιρό καταξιωμένος, τόσο που μπορεί να δεχτεί με ψυχραιμία την πτώση των τιμών. «Η προηγούμενη χρονιά είχε τρελή δυναμική. Ήταν περιπετειώδης. Αλλά χαίρομαι που ο ντόρος έχει καταλαγιάσει λίγο. Η προσοχή στρέφεται τώρα σε πιο ενδιαφέροντα έργα», λέει. Ο Ρόσνερ δημιουργεί ψηφιακούς χώρους και γλυπτά από το 2012 και είναι ένας από τους πιο περιζήτητους Γερμανούς καλλιτέχνες στον χώρο.
Κάποια από τα έργα του Ρόσνερ περιλαμβάνουν την τοποθέτηση εικονικών γλυπτών σε δημόσιους χώρους. Πρόσφατα δημιούργησε ένα μουσείο εικονικής πραγματικότητας για τη συλλογή του και το τοποθέτησε, ψηφιακά, δίπλα στη Neue Nationalgalerie στο Βερολίνο. Οι επισκέπτες οδηγούν ένα avatar μέσα στους εκθεσιακούς χώρους με τη βοήθεια μιας εφαρμογής.
Από τον ψηφιακό κόσμο στον καμβά
Στο στούντιο του Ρόσνερ, σε μια σοφίτα στη συνοικία Neukölln του Βερολίνου, υπάρχει ένας υπολογιστής υψηλής απόδοσης, αλλά και μπογιές, πινέλα και βιβλία τέχνης. Ακούγεται ο βόμβος του 3D εκτυπωτή. «Αυτή τη στιγμή δοκιμάζω να επαναφέρω τα σχέδιά μου στον αναλογικό χώρο», λέει ο 33χρονος Ρόσνερ, με το καπέλο του μπέιζμπολ που καλύπτει τα μακριά μαλλιά του να κοσμείται από ένα μοτίβο του Κιθ Χάρινγκ. Ίσως αποτελεί το μοντέλο του μέλλοντος: οι καλλιτέχνες να δουλεύουν σε διάφορες πλατφόρμες χωρίς να κατηγοριοποιούνται στο ψηφιακό στρατόπεδο ή στο στρατόπεδο του καμβά.
Ο Ρόσνερ δίνει στους αγοραστές των NFT του την επιλογή να αποκτήσουν τα εικονικά γλυπτά τους σε φυσική μορφή, την οποία δημιουργεί στη συνέχεια από μπλοκ πλαστικού. Η σειρά του «Surprisingly» αποτελείται από τρισδιάστατα αντικείμενα σε σχήμα λουκάνικου, σε εκρηκτικά χρώματα, που θυμίζουν κάπως τα μπαλόνια σε σχήμα ζώου. Τα έργα αυτά διατίθενται στον ιστότοπό του. Μόλις πωληθεί ένα NFT, ο Ρόσνερ συνδέεται με αυτό στην πλατφόρμα OpenSea.
Η αγορά και η πώληση, άλλωστε, συνεχίζονται, και μάλιστα χωρίς επιμελητές. Υπάρχουν κάποια ενδιαφέροντα έργα εκεί έξω, αλλά και πολλά άλλα που στερούνται οποιουδήποτε βαθύτερου νοήματος. Κάτι σαν να εκθέτεις τις ακουαρέλες μαθητών κάποιου σεμιναρίου ζωγραφικής δίπλα σε έναν Ντάμιεν Χιρστ. Γι’ αυτό ορισμένοι χαίρονται που τα κρυπτονομίσματα και τα NFT δεν είναι πλέον καλοί στόχοι για κερδοσκοπία: θα ξεχωρίσει η ήρα από το στάρι.
Το μέλλον του έργου «The Currency» του Χιρστ είναι επίσης αβέβαιο προς το παρόν. Μεγάλο όνομα ή μη, κανείς δεν ξέρει πόσο περιζήτητη θα είναι η αμιγώς εικονική έκδοση του Χιρστ όταν το έργο δεν θα εκτίθεται πλέον στο Λονδίνο. Προς το παρόν, ο ντόρος εξακολουθεί να το συντηρεί – αυτή τη στιγμή υπάρχουν ακόμη 1.800 NFT του «The Currency» προς πώληση στο OpenSea, με ελάχιστη τιμή 8.100 ευρώ το καθένα.
Οι λάτρεις της pixel art θα το βρουν αυτό μάλλον καθησυχαστικό, τουλάχιστον για την ώρα. Ορισμένοι κάτοχοι NFT φαίνεται να πιστεύουν όχι μόνο στον Χιρστ, αλλά και πάρα πολύ στο μέλλον της ψηφιακής τεχνολογίας, τόσο που δεν θέλουν με τίποτα να αποχωριστούν τα αρχεία τους.
