«Πόσο μακριά χρειάζεται να πας για να ανακαλύψεις την ύπαρξη ζωής έξω από τη Γη; Αυτό είναι ένα καίριο ερώτημα διότι είμαι βέβαιος ότι κάπου στο σύμπαν υπάρχει ζωή. Μπορεί να τη βρούμε στην “αστρική γειτονιά” μας, το ηλιακό μας σύστημα δηλαδή, υπό τη μορφή μικροοργανισμών στους πάγους του Πλούτωνα ή κάτω από την επιφάνεια του Αρη· μπορεί σε κάποιον μακρινό εξωπλανήτη. Αναρωτιέμαι: Πόσο διαφορετικοί θα είναι από αυτούς που ξέρουμε πάνω στη Γη; Ισως να χρειαστεί να κάνουμε ένα είδος μετάβασης: από τη γεωχημεία στη βιοχημεία».
Ακούω, και βλέπω, τον Αγγλο φυσικό Μπράιαν Κοξ στην οθόνη του υπολογιστή μου, να μου μιλάει μέσω zoom. Ο Κοξ, καθηγητής σωματιδιακής φυσικής στη Σχολή Φυσικής και Αστρονομίας στο Πανεπιστήμιο του Μάντσεστερ, ευρύτερα γνωστός ως παρουσιαστής επιστημονικών εκπομπών του BBC 4, είναι σήμερα ένας από τους «σούπερ σταρ» της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας, είναι ένας πολύ ελκυστικός ομιλητής: έχει την ικανότητα να σε ηρεμεί και ταυτόχρονα να σου εξάπτει την περιέργεια.
Αύρα ροκ σταρ
Το μειλίχιο ύφος και ο ήρεμος τόνος της φωνής του, σε συνδυασμό με το παρουσιαστικό κάποιου που θα μπορούσε να είναι καλλιτέχνης (εν μέρει είναι: ο Κοξ έχει μακρά θητεία σε brit rock μπάντες), καθιστούν την παρακολούθησή του μια εμπειρία. Παρά τα 57 του χρόνια δείχνει ιδιαίτερα νεανικός· αν ποτέ γυριζόταν η ζωή του σε ταινία, θα μπορούσε άνετα να τον υποδυθεί ο Κίλιαν Μέρφι (η ομοιότητα είναι απρόσμενη).
Ο Κοξ είναι επιπλέον συγγραφέας σειράς βιβλίων εκλαϊκευμένης επιστήμης. Μαζί με τον Τζεφ Φόρσοου, έχουν γράψει τα «Black Holes. The Key to Undestanding the Universe», «The Quantum Universe» κ.ά. Η αφορμή όμως για την κουβέντα μας δεν ήταν τα βιβλία και οι εκπομπές, αλλά η επικείμενη εμφάνισή του στην Αθήνα το 2026. Κρατήστε την ημερομηνία: 24 Σεπτεμβρίου 2026· τότε ο Κοξ θα μιλήσει στη χώρα μας στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής του περιοδείας «Emergence» (Christmas Theater, Λεωφ. Βεΐκου 137, 7.30 μ.μ.).
Προτού μου παρουσιάσει τις βασικές θεματικές της δίωρης ομιλίας του στην Αθήνα, συνεχίζει τις σκέψεις του σχετικά με την πιθανότητα ύπαρξης ζωής στο σύμπαν.
«Πώς μπορεί να είναι η ατμόσφαιρα ενός εξωπλανήτη;», αναρωτιέται. «Βλέπεις έναν εξωπλανήτη όπου οι ενδείξεις λένε πως η ατμόσφαιρά του περιέχει οξυγόνο, οπότε λες, α, εκεί μπορεί να υπάρχει ζωή, υπάρχει η διαδικασία της φωτοσύνθεσης και εκεί. Αλλά μήπως είναι μια τελείως διαφορετική μορφή ζωής; Μήπως έχει κάτι που μοιάζει, αλλά δεν είναι, με το δικό μας DNA; Η ζωή γεννιέται μόνο σε συνθήκες όπως αυτές που ξέρουμε στην ατμόσφαιρα της Γης ή σε κάτι τελείως διαφορετικό, που ούτε μπορούμε να το φανταστούμε;»
Ο Κοξ μου εξηγεί ότι έχουν γραφτεί πολύ ενδιαφέρουσες έρευνες σύμφωνα με τις οποίες η ζωή στο σύμπαν δεν είναι παρά «ένας υπολογισμός· όπως ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής».
ΑΙ και ζωή – Προκύπτουν συνεχώς νέα ερωτήματα περί τεχνητής νοημοσύνης. Δηλαδή: Μπορείς να έχεις ζωή μέσα σε υπολογιστές – ή μήπως, εν τέλει, εμείς οι ίδιοι είμαστε υπολογιστές; Μήπως είμαστε παγκόσμιες μηχανές Τιούρινγκ;
Ο αντιγραφέας
Τι σημαίνει αυτό; «Η λέξη-κλειδί εδώ είναι “αντιγραφέας”. Τι είναι ο αντιγραφέας; Κάτι που αντιγράφει τον εαυτό του· που φτιάχνει κόπιες του εαυτού του και εξελίσσεται μέσα από αυτήν την αέναη διαδικασία του κοπιαρίσματος. Με άλλα λόγια, ο γενετικός κώδικας δεν είναι κάτι στατικό που κάθεται εκεί και περιμένει και εν τέλει προκύπτει η δομή, αλλά εξελίσσεται μέσα από ατελείωτες αντιγραφές. Ενα ερώτημα εδώ είναι ποιο είναι το σημαντικό στοιχείο της ζωής. Είναι η δομή; είναι η βιοχημεία; Είναι μήπως η πληροφορία; Είναι η διαχείριση της πληροφορίας; Ο φίλος μου ο νομπελίστας Πολ Νερς (σ.σ. γενετιστής και μοριακός βιολόγος, Βραβείο Νομπέλ Ιατρικής 2001) λέει πως η ζωή περιλαμβάνει και hardware και software. Αλλά ποιο είναι το στοιχείο που ξεχωρίζει; Η θεωρία της πληροφορίας ή η χημεία; Ακόμη δεν ξέρουμε».
Καθώς ακούω τον Κοξ να μιλάει, σκέφτομαι πόσο πολύ σε όλες σχεδόν τις ταινίες επιστημονικής φαντασίας, οι εξωγήινοι έχουν ουσιαστικά κάτι ανθρωπομορφικό. Οταν του το λέω, συμφωνεί και σχολιάζει πως δεν ξέρουμε άλλη μορφή ζωής από τη δική μας πάνω στη Γη, το DNA να κοπιάρεται συνεχώς. Αλλά δεν είναι καθόλου σίγουρο πως αυτό θα συμβαίνει και σε άλλους κόσμους.
«Αυτή τη στιγμή», τονίζει, «προκύπτουν συνεχώς νέα ερωτήματα περί τεχνητής νοημοσύνης. Δηλαδή: Μπορείς να έχεις ζωή μέσα σε υπολογιστές – ή μήπως, εν τέλει, εμείς οι ίδιοι είμαστε υπολογιστές; Μήπως είμαστε παγκόσμιες μηχανές Τιούρινγκ; Εν τέλει, ίσως η ζωή πέρα από τη Γη να μην είναι καν κάτι βιολογικό. Κάποιοι λένε ότι σε περίπου δέκα χρόνια το ίδιο μπορεί να αρχίσει να ισχύει και στη Γη, μέσα από τα άλματα της τεχνητής νοημοσύνης. Εάν αρχίσουμε να ξεφεύγουμε από την αυστηρή βιολογία, πάμε τότε σε πληροφοριακά συστήματα και ξέρετε αυτό θα είναι πολύ πρακτικό για διαστρικά ταξίδια. Σε αντίθεση με το τι αποτυπώνουν οι ταινίες, δεν είναι καθόλου εύκολη η μεταφορά βιολογικής μορφής ζωής σε διαστρικά ταξίδια. Θέλω να πω, οι αποστάσεις είναι ασύλληπτες και το Διάστημα είναι ο πιο αφιλόξενος χώρος. Εδώ μας είναι εξαιρετικά δύσκολο να πάμε ώς τον Αρη που είναι στη “γειτονιά” μας».
Στην Αθήνα
Οπότε, για τέτοια ζητήματα θα μιλήσει του χρόνου στην Αθήνα; «Λίγο-πολύ, ναι», αποκρίνεται αμέσως.
Επιτεύγματα σε 400 χρόνια – Τα άλματα από το 1600 και μετά είναι απίστευτα. Σκεφτείτε: Στην εποχή του Κέπλερ, ο αστρονόμος Τύχο Μπράχε υπολογίζει νοερά την κίνηση των πλανητών. Τετρακόσια χρόνια μετά, τους έχουμε επισκεφθεί όλους με διαστημοσυσκευές.
«Ουσιαστικά η όλη εκδήλωση ξεκινάει με τον Κέπλερ, με μια ιστορία που αγαπώ πολύ: στα 1609-1610 ο Κέπλερ παρατηρεί και στοχάζεται πάνω στη φύση των χιονονιφάδων. Συχνά λένε πως αυτό ήταν οι απαρχές της σύγχρονης επιστήμης. Και από εκεί πάμε στον Κοπέρνικο και στον Γαλιλαίο, για να φτάσουμε στον Νεύτωνα. Τι βλέπουμε; Οτι μέσα σε διάστημα περίπου εκατό ετών αποκτάμε μια ριζικά διαφορετική οπτική πάνω στη φύση και στο σύμπαν. Πριν από αυτό έχουμε τον Αριστοτέλη και την εικόνα του κόσμου που είχε εκείνος, η οποία κυριάρχησε από την αρχαιότητα έως περίπου το 1600. Μετά άλλαξε αυτό. Αν παίρναμε κάποιον από την Αίγυπτο του 3000 π.Χ. και τον πηγαίναμε στην Αθήνα του Πλάτωνα, δεν θα σοκαριζόταν τόσο πολύ όσο αν παίρναμε έναν άνθρωπο του 1600 και τον μεταφέραμε στο 1800. Και από το 1800 πάρε κάποιον άλλο και δώσ’ του τηλεόραση, κινητό, υπολογιστές κ.τ.λ. Θα κλονιζόταν! Βλέπουμε λοιπόν ότι τα άλματα από το 1600 και μετά είναι απίστευτα. Σκεφτείτε: Στην εποχή του Κέπλερ, ο αστρονόμος Τύχο Μπράχε υπολογίζει νοερά την κίνηση των πλανητών. Τετρακόσια χρόνια μετά, τους έχουμε επισκεφθεί όλους με διαστημοσυσκευές. Η ομιλία και η όλη αφήγηση αφορά αυτήν ακριβώς τη μεταμόρφωσή μας μέσα στο σύμπαν. Το ότι κάποτε άρχισαν να αμφισβητούν την κοσμολογία του Αριστοτέλη ήταν κάτι σοκαριστικό. Στην ουσία, το άλμα γίνεται από την κλασική Ελλάδα σε μια νέα κοσμολογία. Τι μας διδάσκει όλο αυτό: ότι δεν χρειάζεται να φοβόμαστε αν σε μια ερώτηση που έχουμε δεν βρίσκουμε την απάντηση. Οι άνθρωποι από παλιά έθεταν το ίδιο ερώτημα: Υπάρχουν άλλοι κόσμοι εκεί έξω πέρα από την αστρική σφαίρα που είναι ορατή; Και η Γη να μην είναι το κέντρο του παντός; Ξέρετε δεν ήταν καθόλου ευχάριστο να βγεις από το κέντρο του σύμπαντος. Αλλά εκείνη την εποχή συνέβαιναν πολλά συναρπαστικά πράγματα. Για παράδειγμα, η ανακάλυψη της προοπτικής στη ζωγραφική, γύρω στα 1400. Τι σήμαινε αυτό; Η προοπτική σού έδινε μια κάποια ιδέα του απείρου. Το σημείο εξαφάνισης, για παράδειγμα, σε κάνει να σκεφτείς: Τι είναι χώρος; Υπάρχει; Υπάρχει ένας αφηρημένος χώρος και ένας όπου τα πράγματα υπάρχουν σε συγκεκριμένα σημεία; Για τον Αριστοτέλη η ιδέα του απείρου ήταν ξένη, ενοχλητική, αλλόκοτη. Μια τερατωδία».
Οι αρχές της συνείδησης
Οπως είπαμε στην αρχή, ο Κοξ είναι καθηγητής σωματιδιακής φυσικής, συνεπώς θα μιλήσει στην Αθήνα και για την κβαντομηχανική που ασχολείται με τον υποατομικό κόσμο. «Διδάσκω εισαγωγική κβαντομηχανική στο Πανεπιστήμιο του Μάντσεστερ και καταλαβαίνω πως σε πολύ κόσμο δείχνει παράλογη, μυστικιστική. Δεν είναι, όμως. Είναι πολλά αυτά που δεν καταλαβαίνουμε και σχετίζονται με αυτόν τον τομέα, όπως το πώς προέκυψε η συνείδηση. Ενα ερώτημα είναι αν η συνείδηση σχετίζεται με τη δομή των ατόμων μέσα μας. Γι’ αυτό χρειάζεσαι την κβαντομηχανική προκειμένου να κατανοήσεις τη λειτουργία του ατόμου».
Μοιάζει να το απολαμβάνει που υπάρχουν ακόμη τόσα ερωτήματα στη φύση, στο σύμπαν. Οπως και το ότι θα επισκεφθεί για πρώτη φορά την Αθήνα. «Ο μεγάλος φυσικός Φρίμαν Ντάισον είχε γράψει ένα δοκίμιο που αγαπώ πολύ: “Το Μάντσεστερ στην Αθήνα”. Εκεί έλεγε ότι οι δύο αυτές πόλεις είναι οι πιο σημαντικές στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού. Η Αθήνα για προφανείς λόγους· το Μάντσεστερ λόγω της Βιομηχανικής Επανάστασης. Οι δύο αυτές πόλεις τα συνδυάζουν όλα. Οπότε είμαι ευτυχής που από το Μάντσεστερ τώρα θα βρεθώ και στην Αθήνα».
