Οι εικόνες του Ρότζερ Μπάλεν μοιάζουν με μια βουτιά στο ασυνείδητο. Γκροτέσκες, σκοτεινές, κινούμενες πάντα σε ένα περιθώριο, σοκάρουν αρχικά τον ανυποψίαστο θεατή τους. Μα όσο κανείς συμφιλιώνεται μαζί τους, τόσο αγκαλιάζει αυτά τα στιγμιότυπα βγαλμένα σαν από εφιάλτη –ή κάποια σουρεαλιστική μικρού μήκους ταινία του Ντέιβιντ Λιντς.
Με βασικό όχημα τη φωτογραφία, ο Αμερικανός που από το 1982 έχει εγκατασταθεί στο Γιοχάνεσμπουργκ, δημιουργεί εικόνες που πάνε πέρα από το κλικ της κάμερας και στις οποίες συνυπάρχουν η ζωγραφική, η γλυπτική, ακόμα τρόπον τινά και η περφόρμανς, σε κάποιες βίντεο δουλειές του. Συνειδητά θέλει επίσης να φτάσει με το έργο του πέρα από όσα μπορούν να συλλάβουν οι λέξεις, όπως άλλωστε είπε στη συζήτησή μας στην αίθουσα όπου φιλοξενείται η αναδρομική του έκθεση «Shadows of the Mind», στο Μουσείο Μπενάκη – Πειραιώς 138.
Η έκθεση αποτελεί ένα συμπυκνωμένο τεκμήριο του τρόπου με τον οποίο έχει κινηθεί στη δουλειά του μέσα στα χρόνια. Ξεκινώντας με μια πιο ντοκιμαντερίστικη προσέγγιση στη φωτογραφία πεδίου, σταδιακά άρχισε να γίνεται όλο και πιο ενδοσκοπικός: ξεκίνησε να φωτογραφίζει μόνο σε εσωτερικούς χώρους, σχεδόν αποκλειστικά ανθρώπινους χαρακτήρες, όσο οι πάντα ασπρόμαυρες εικόνες του αποκτούσαν παράλληλα μια πιο μεταφορική διάσταση. Και έπειτα οι ανθρώπινοι χαρακτήρες άρχισαν να φεύγουν από το επίκεντρο των εικόνων του, στις οποίες πρωταγωνιστούσαν πλέον μασκοφορεμένες μορφές, ζώα και αντικείμενα. Και αισίως το ασπρόμαυρο να δίνει τη σκυτάλη στο χρώμα: το πιο πρόσφατο από τα πάνω από 25 φωτογραφικά του λευκώματα, «Spirits and Spaces», που κυκλοφόρησε φέτος, είναι και η πρώτη στην οποία τολμά την έγχρωμη φωτογραφία.
Το ύφος της δουλειάς του απέκτησε και τον δικό του όρο, «Ballenesque», και έχει μπει μέχρι σήμερα σε περισσότερα από 50 μουσεία ανά τον κόσμο. Πριν από λίγα χρόνια, ο Ρότζερ Μπάλεν έφτασε να σκηνοθετεί και το βίντεο κλιπ για την επιτυχία των Die Antwoord «I Fink You Freeky» και να συστήνει έτσι τη δουλειά του και σε νέα ακροατήρια.
Λίγο πριν η αθηναϊκή του έκθεση ανοίξει την αυλαία της, ο Ρότζερ Μπάλεν μίλησε στην «Κ» για τη φιλοσοφία της δουλειάς του, χωρίς να κρύψει τη χαρά του που στα 75 του χρόνια μπορεί να συνεχίζει να κάνει αυτό που αγαπά με τους όρους του.
— Οι εικόνες σας είναι σαν να συνδυάζουν κάτι πολύ σκληρά ρεαλιστικό αλλά και την ίδια στιγμή έχουν ένα έντονο στυλιζάρισμα. Για εσάς πού βρίσκεται η αλήθεια μιας εικόνας και πώς επιτυγχάνεται;
— Πίσω από όλες τις λέξεις, αυτές οι φωτογραφίες έχουν έναν έντονο ψυχολογικό αντίκτυπο στα άτομα με έναν μη γλωσσικό τρόπο. Είναι δύσκολο να ορίσεις με λέξεις τι ακριβώς αφορούν. Προφανώς και σε εμένα επιδρά σε έναν αρχέγονο κομμάτι του μυαλού. Και το μυαλό δεν μπορεί απαραίτητα να το ορίσει με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Αλλά υπάρχει και μένει εκεί. Αυτή είναι στο τέλος της ημέρας η ελπίδα μου για αυτές τις φωτογραφίες: να αλλάζουν τον τρόπο αντίληψης. Οταν μιλάμε για την πραγματικότητα, δεν αντιλαμβανόμαστε πως είναι αόριστη και νεφελώδης. Υπό αυτή την έννοια, δεν ξέρω τι είναι σκληρά ρεαλιστικό γιατί δεν ξέρω και τι είναι «ήπια» ρεαλιστικό. Αυτό που ορίζουμε ως πραγματικότητα είναι απλά ένα παράγωγο των εγκεφαλικών κυττάρων μας. Δουλεύουμε με λέξεις αλλά αυτές έχουν μια επιφανειακότητα όταν προσπαθούμε να φτάσουμε σε ένα μεγαλύτερο βάθος, από κάπου και μετά κάνεις κύκλους με αυτές. Ισως αυτό να λέει η δουλειά μου, ότι υπάρχουν κι άλλες διαστρωματώσεις για τις οποίες τελικά, δεν μπορείς να μιλήσεις. Είναι για μια γωνιά του μυαλού και για το χάος.
— Εχετε πει στο παρελθόν πως η φωτογραφία για εσάς είναι ένας τρόπος να κοιτάξετε στον καθρέφτη. Πώς έχετε φτάσει λοιπόν να βλέπετε τον εαυτό σας μέσα από τη φωτογραφία και την τέχνη σας;
— Είμαι τυχερός που είμαι φωτογράφος και καλλιτέχνης όλα αυτά τα χρόνια γιατί αυτά σου επιτρέπουν να μάθεις τον εαυτό σου με διάφορους τρόπους. Νομίζω πως όλοι θα συμφωνούσαν πως η ζωή είναι αρκετά μυστήρια. Πότε δεν θα αντιληφθείς πλήρως πώς και γιατί είσαι εδώ. Οπότε αυτό που κάνω με βοηθάει να αντιμετωπίσω αυτά τα ζητήματα με έναν τρόπο. Αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα πως σου δίνει απαντήσεις. Οσο πιο βαθιά πηγαίνεις, μπορείς να συναντήσεις ζητήματα που περιφρονείς και τελικά κάπως να συμφιλιωθείς μαζί τους.Οταν ήμουν νεότερος έλεγα πως έχω όλες τις απαντήσεις. Σε κάποιο σημείο είχα αρκετές καλές ερωτήσεις, αλλά όχι τις απαντήσεις τους. Αρα καταλήγουμε στο ότι δεν υπάρχουν ούτε ερωτήσεις ούτε απαντήσεις. Οι άνθρωποι περνούν τον περισσότερο χρόνο τους προσπαθώντας να τα βγάλουν πέρα με τη δουλειά, την οικογένεια, την υγεία τους απέναντι σε ένα χάος. Αυτές οι εικόνες προσπαθούν να τους ωθήσουν προς τα πιο πρωταρχικά ζητήματα. Πάντα υπάρχει κάτι που απορρυθμίζει την ισορροπία. Και αυτές οι φωτογραφίες με έναν τρόπο αυτό κάνουν. Σπαταλάμε πολύ χρόνο για να οικοδομήσουμε μια τεχνητή ισορροπία αλλά φοβόμαστε τα βαθύτερα ζητήματα.
Πότε δεν θα αντιληφθείς πλήρως πώς και γιατί είσαι εδώ. Οπότε αυτό που κάνω με βοηθάει να αντιμετωπίσω αυτά τα ζητήματα με έναν τρόπο. Αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα πως σου δίνει απαντήσεις.
— Οι φωτογραφίες σας με ανθρώπους δείχνουν να είναι το αποτέλεσμα μιας σχέσης εμπιστοσύνης που έχει προηγηθεί μεταξύ του φωτογραφιζόμενου και εσάς. Ποιος είναι ο δρόμος για αυτή τη σχέση εμπιστοσύνης που χτίζεται;
— Πρώτα από όλα, το Γιοχάνεσμπουργκ στο οποίο δουλεύω είναι από μόνο του ένα πολύ επικίνδυνο μέρος. Οπότε αν δεν τα πηγαίνεις καλά με τους ανθρώπους ή νιώθουν πως με κάποιον τρόπο τους χρησιμοποιείς, δεν υπάρχει περίπτωση να επιβιώσεις. Οπωσδήποτε αν δεν υπήρχε εμπιστοσύνη και δεν τους άρεσα ώστε να νιώσουν άνετα, όλο αυτό δεν θα μπορούσε να συμβεί. Κάθε μέρα παίρνω μηνύματα «Πού είσαι Ρότζερ; Ελα να με δεις». Κρατώ καλές σχέσεις με όλους τους ανθρώπους που φωτογραφίζω. Οι καλές σχέσεις βέβαια δεν συνεπάγονται και μια καλή φωτογραφία. Βλέπω αυτές τις φωτογραφίες σαν πίνακες. Και για να ζωγραφίσεις έναν πίνακα χρειάζονται χίλιες διαφορετικές πινελιές. Για να προκύψουν αυτές οι εικόνες, συχνά υπάρχουν από πίσω χίλιες αποφάσεις, μια διαδικασία που έχει γίνει πιο περίπλοκη όσο η δουλειά μου προχωρά στον χρόνο. Τελικά, δεν είναι απλά φωτογραφία, είναι η στιγμή που μπορείς να δεις μέσα σε αυτές τις εικόνες. Υπάρχει ζωγραφική, γλυπτική, installation μέσω της φωτογραφίας στο έργο μου όσο ο χρόνος προχωρά. Ειδικά η ζωγραφική είναι αναπόσπαστο μέρος της αισθητικής μου.
— Επιπλέον, με τα χρόνια, η ανθρώπινη παρουσία αρχίζει να φεύγει από το επίκεντρο στις εικόνες σας. Γιατί επιλέγετε να εξαλείφετε σταδιακά τις ανθρώπινες μορφές;
— Για αρχή, ποιο το νόημα αν δεν προκαλείς τον εαυτό σου; Το ότι έχω κάνει ένα πράγμα δεν σημαίνει ότι θα συνεχίσω να το κάνω για πάντα. Προχωράς και βρίσκεις άλλα πράγματα που σου προξενούν ενδιαφέρον. Τα τελευταία 25 χρόνια δεν έχω κάνει σχεδόν κανένα πορτρέτο, ενώ πριν από το 2000 έκανα σχεδόν αποκλειστικά πορτρέτα. Εκτοτε, άρχισα να χρησιμοποιώ ζώα, αντικείμενα, τη ζωγραφική. Οταν υπάρχει ένα πρόσωπο σε μια εικόνα, το πρώτο πράγμα που θα δει το ανθρώπινο μάτι είναι αυτό. Και θα κρίνει τη φωτογραφία από το πρόσωπο. Αν δεν υπάρχει πρόσωπο, τα άλλα στοιχεία έχουν περισσότερες πιθανότητες να εκδηλωθούν. Κανείς δεν σκέφτεται τι μπορεί να συμβαίνει στο μυαλό ενός πουλιού ή ενός ποντικού. Και αυτό είναι το ενδιαφέρον. Πέρασα 5-6 χρόνια, λόγου χάρη, φωτογραφίζοντας αποκλειστικά πουλιά και άλλα 4-5 φωτογραφίζοντας μόνο ποντίκια.
«Βλέπω αυτές τις φωτογραφίες σαν πίνακες. Και για να ζωγραφίσεις έναν πίνακα χρειάζονται χίλιες διαφορετικές πινελιές».
— Από τα όνειρά σας εμπνέεστε ποτέ; Γιατί η δουλειά σας έχει συχνά μια ονειρική –ή εφιαλτική– διάσταση.
— Οχι, δεν συμβαίνει. Δεν χρειάζεται να σε εμπνεύσει ένα όνειρο, αλλά να κατανοήσεις αυτό που υποκαθίσταται πίσω από το όνειρο. Και έτσι να προσδώσεις μια ονειρική ποιότητα σε μια εικόνα. Εχει να κάνει περισσότερο με την αίσθηση που σου δημιουργείται όταν βλέπεις μια εικόνα και δεν ξέρεις αν είναι πραγματική ή μη πραγματική. Το όνειρο είναι μη πραγματικό αλλά παράλληλα εκπροσωπεί κάτι πραγματικό. Στο τέλος είναι όλα προσλαμβάνουσες του μυαλού. Σε κάθε περίπτωση δημιουργούνται λογικές σχέσεις μεταξύ πραγματικού και μη πραγματικού. Είναι σημαντικό πάντως με τις φωτογραφίες να μπορείς να έχεις μια επίδραση στο ασυνείδητο των ανθρώπων.
— Είπατε στη συνέντευξη Τύπου πως το χρώμα ήρθε τυχαία στη δουλειά σας, όταν μια ψηφιακή κάμερα βρέθηκε στα χέρια σας το 2016. Προς ποια νέα πεδία πήγε τη δουλειά σας;
— Το χρώμα από μόνο του δεν σε πάει σε νέα μέρη. Πρέπει να χρησιμοποιήσεις το χρώμα ως μέρος του όλου, στο τέλος είναι απλά ένα στοιχείο της εικόνας. Πρέπει λοιπόν να βρεις τα υπόλοιπα μέρη που μπορούν να λειτουργήσουν καλά με το χρώμα και συνθέτουν μια οργανική σχέση.
— Πολλές δεκαετίες πίσω, είχατε φωτογραφίσει και το Γούντστοκ. Αυτή η εμπειρία από «το καλοκαίρι της αγάπης» τι σας έμαθε για την ανθρώπινη φύση;
— Εμαθα κάτι για μένα. Ημουν 19 όταν φωτογράφισα το Γούντστοκ. Στα πενηντάχρονα του φεστιβάλ, οι New York Times μου ζήτησαν να κάνουμε ένα σχετικό αφιέρωμα. Ως τότε είχα δημοσιεύσει μόνο μία φωτογραφία από το φεστιβάλ στο «Ballenesque» (σ.σ. αναδρομικό φωτογραφικό λεύκωμά του που κυκλοφόρησε το 2017). Γυρνώντας πίσω στα περίπου 100 κλικ που τράβηξα, ανακάλυψα εξαιρετικές φωτογραφίες. Το ότι μπορούσα να τραβήξω τέτοιες φωτογραφίες στα 19 μου, μου έδειξε χρόνια μετά ότι μάλλον διάλεξα τον σωστό δρόμο.
— Αν δεν ζούσατε στην Αφρική τις τελευταίες πέντε δεκαετίες, πιστεύετε πως το έργο σας θα εξερευνούσε τα ίδια ζητήματα;
— Οχι, είναι σαν να σκέφτεται κανείς αν η μητέρα του και ο πατέρας του δεν είχαν συναντηθεί, αν θα ήταν ο ίδιος άνθρωπος. Είναι κάτι το αδύνατο. Δεν θα μπορούσα να είμαι ο ίδιος αν δεν ήμουν σε αυτό το μέρος. Μπορεί να ήμουν καλύτερος, μπορεί να μην ασχολούμουν με αυτό, είναι αδύνατο να ξέρω. Το σημαντικό για μένα είναι ότι τα τελευταία 55 χρόνια έχτισα σιγά σιγά αυτό που κάνω και είχα το πάθος και την πειθαρχία να το κάνω. Και είναι σημαντικό για μένα ότι συνεχίζω να το κάνω αυτό. Δεν είμαι εμπορικός φωτογράφος, επέλεξα να το κάνω όλο αυτό με τον δικό μου τρόπο. Οπότε όλη αυτή η δουλειά είναι ένα ημερολόγιο που με βοηθάει να καταλάβω καλύτερα τη ζωή.
Η έκθεση «Shadows of the Mind» του Ρότζερ Μπάλεν φιλοξενείται στο Μουσείο Μπενάκη – Πειραιώς 138 από τις 6/11/2025 έως τις 25/1/2026.
