Στο 13ο Athens Democracy Forum, το συνέδριο-θεσμό που διοργανώνει στην Αθήνα κάθε φθινόπωρο το Democracy & Culture Foundation που ίδρυσε ο Αχιλλέας Τσάλτας το 2019, σε συνεργασία με τους New York Times, η Δημοκρατία και οι σοβαρές προκλήσεις που αντιμετωπίζει βρέθηκαν στο επίκεντρο. Μία από τις θεματικές που μονοπώλησαν τις φετινές συζητήσεις ήταν εκείνη της τεχνητής νοημοσύνης, με το πρώτο μέρος του συνεδρίου να αφιερώνεται, σε συνδιοργάνωση με την «Καθημερινή», αποκλειστικά στην αλληλεπίδραση της AI, της Δημοκρατίας, και της ηθικής.
Οι ομιλητές ήταν πολλοί και σημαντικοί: από τον Ισραηλινό δημοσιογράφο Γκίντεον Λεβί, στον οποίο απένειμε το βραβείο Δημοκρατίας του Δήμου της Αθήνας ο δήμαρχος Χάρης Δούκας, και τον πρώην πρόεδρο της Σλοβενίας και πρόεδρο του Club de Madrid Ντανίλο Τιρκ μέχρι την Κρίστια Φρίλαντ, αντιπρόεδρο και υπουργό Οικονομικών του Καναδά, και τη Μέρι Μπεθ Γκούντμαν, αναπληρώτρια γενική γραμματέα του ΟΟΣΑ.
Κατά τη διάρκεια του φόρουμ, συζητήθηκαν η κλιματική κρίση και η ανάγκη για τη διασυνοριακή αντιμετώπισή της· το σχέδιο ειρήνης για τη Γάζα· η αβεβαιότητα που προκαλούν οι δασμοί στο διεθνές εμπόριο· η πολιτική πίεση στα πανεπιστήμια και η ακαδημαϊκή ελευθερία. Εξετάστηκε η άνοδος του λαϊκισμού, ενώ το βασικό ερώτημα σε ντιμπέιτ που συντόνισε ο διεθνής πρόεδρος της εταιρείας των New York Times, Στίβεν Ντάνμπαρ-Τζόνσον, ήταν εάν θα μπορούσε η απολυταρχία να ωφελήσει τη Δημοκρατία.
Αλλά ίσως η πιο σημαντική παρουσία του φετινού συνεδρίου, εκείνη που έκανε την κεντρική ομιλία του ετήσιου Athens Democracy Forum –τον λόγο του Αριστοτέλη, όπως είθισται να λέγεται– ήταν η Μαρία Ρέσσα, η φιλιππινέζικης καταγωγής ερευνητική δημοσιογράφος, η οποία το 2021 βραβεύθηκε με το Νομπέλ Ειρήνης «για την προσπάθειά της να προστατεύσει την ελευθερία της έκφρασης, που αποτελεί προϋπόθεση για τη Δημοκρατία και για μια ειρήνη με διάρκεια».
Το βράδυ της Πέμπτης άρχισε την ομιλία της στο Ωδείο Αθηνών, όπου φέτος έλαβε χώρα το μεγαλύτερο μέρος του φόρουμ, λέγοντας ότι το 72% του κόσμου βρίσκεται υπό αυταρχικό καθεστώς. «Η Δημοκρατία βιώνει τη δική της υπαρξιακή στιγμή», δήλωσε, χαρακτηρίζοντας τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης «ατομική βόμβα». «Αν πεθάνει η δημοσιογραφία», τόνισε, «πεθαίνει και η Δημοκρατία».
Δικαστικές διώξεις
Για περίπου δύο δεκαετίες, η κ. Ρέσσα ήταν ανταποκρίτρια του CNN στις Φιλιππίνες, ενώ το 2012 συνίδρυσε την ειδησεογραφική ιστοσελίδα ερευνητικής δημοσιογραφίας Rappler, της οποίας είναι ακόμη η διευθύνουσα σύμβουλος. Κατά τη διάρκεια της προεδρίας του Ροντρίγκο Ντουτέρτε, τόσο η ίδια όσο και το Rappler υπέστησαν δικαστικές διώξεις, με την κ. Ρέσσα να συλλαμβάνεται δύο φορές και να εκδίδονται οκτώ εντάλματα για τη σύλληψή της.
Η κόκκινη γραμμή – Ο στόχος της δημοσιογραφίας είναι να στεκόμαστε στη γραμμή που ορθώνονται τα δικαιώματα που μας δίνει το σύνταγμα και να μην κάνουμε πίσω εθελοντικά.
Αφότου κατέβηκε από τη σκηνή του αμφιθεάτρου «Ιωάννης Δεσποτόπουλος» στο Ωδείο Αθηνών, η κ. Ρέσσα, μια γυναίκα-σύμβολο της ελευθερίας του λόγου και των δημοκρατικών αξιών, μίλησε αποκλειστικά στην «Κ».
Η συνέντευξή μας, η οποία γίνεται σε ένα άδειο καμαρίνι, την καλύτερη επιλογή που διαθέτουμε για τον περιορισμένο χρόνο της, ξεκινάει από ένα θέμα που γνωρίζει καλά: τη δικτατορία. Πώς ξέρει κανείς, ειδικά οι δημοσιογράφοι, ότι η δικτατορία είναι προ των πυλών;
«Το ξέρεις γιατί αρχίζεις να είσαι πιο προσεκτικός στον τρόπο που γράφεις. Στο βιβλίο μου (σ.σ. «How to Stand Up to a Dictator») το αποκάλεσα “θάνατο από χιλιάδες μαχαιριές”, γιατί έτσι γίνεται. Το βλέπουμε πρώτα με τη Δημοκρατία – σε κόβουν από παντού κι αιμορραγείς με κάθε μαχαιριά, μέχρι που αποδυναμώνεσαι τόσο από την αιμορραγία που πεθαίνεις. Ετσι συμβαίνει στη Δημοκρατία, κι έτσι γίνεται και με τον Τύπο», σχολιάζει στην «Κ».
Για ένα διάστημα ήταν πολύ θυμωμένη που οι Φιλιππινέζοι συμπολίτες της δεν μιλούσαν. «Νόμιζα ότι ήταν πολιτισμικό το θέμα», υπογραμμίζει, «αλλά τώρα αντιλαμβάνομαι ότι δεν είναι – αυτό κάνει ο φόβος».
Μπορεί να είναι πολύ γρήγορο το να βυθιστεί μια δημοκρατική χώρα στη δικτατορία, συμπληρώνει. «Στον Ντουτέρτε πήρε έξι μήνες για να συνθλίψει όλα τα συνταγματικά αντίβαρα και τους ελέγχους». Αυτό που συμβαίνει οι περισσότεροι πολίτες το εκλογικεύουν. Κάποια στιγμή, όμως, έρχεται η ώρα να επιλέξεις ποια μάχη θα δώσεις, για ποιες αξίες. «Ο στόχος της δημοσιογραφίας είναι να στεκόμαστε στη γραμμή που ορθώνονται τα δικαιώματα που μας δίνει το σύνταγμα, και να μην κάνουμε πίσω εθελοντικά – συχνά όμως, η τυραννία κερδίζει με το να κάνει τους πολίτες να υπακούν εκ των προτέρων», αναφέρει.
Ενα με την κοινωνία
Συχνά ξεχνάμε ότι και οι δημοσιογράφοι αποτελούν κομμάτι της κοινωνίας των πολιτών, λέει στην «Κ», αλλά αυτό που τους βοήθησε στις Φιλιππίνες ήταν η σύμπραξη με αυτήν. «Από όταν δημιούργησα το Rappler, το 2012, ξεκινήσαμε να χτίζουμε κοινότητες δράσης, τις οποίες “ταΐζαμε” με δημοσιογραφία και γεγονότα». Είναι απαραίτητο, σημειώνει, ιδίως όταν ο κόσμος φοβάται. Από την άλλη, χάρη σε αυτές τις κοινότητες επιβίωσαν, και όχι μόνον επειδή διάβαζαν τα ρεπορτάζ τους.
«Κάθε φορά που εκδιδόταν ένα ένταλμα σύλληψής μου, οι πολίτες άρχιζαν να μαζεύουν χρήματα – η ομάδα μου χαιρόταν, αλλά τους έλεγα “αυτό δεν είναι ένα βιώσιμο επιχειρηματικό μοντέλο, δεν θέλω να συνεχίσω να συλλαμβάνομαι!”» λέει γελώντας.
Αίσθηση ατιμωρησίας – Οι πέντε μεγαλύτερες εταιρείες τεχνολογίας συμπεριφέρονται με την ίδια αίσθηση ατιμωρησίας που έχουν ηγέτες όπως ο Βλαντιμίρ Πούτιν και ο Μπέντζαμιν Νετανιάχου.
Η μάχη για τη Δημοκρατία, ωστόσο, δεν αφορά μόνο τους δημοσιογράφους, αλλά κάθε πολίτη, συμπληρώνει. «Δείτε την άνοδο της Ακροδεξιάς στην Ευρώπη – συνέβη πολύ γρήγορα, αλλά παρατηρήστε ότι συνάδει με την αυξημένη διείσδυση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Ποιες είναι οι αξίες που μας οδηγούν;».
Σε τεχνολογικό «κλοιό»
Ανησυχεί πολύ για τη νεότερη γενιά, τη γενιά που μεγαλώνει με τα social media, με την τεχνολογία. «Οι πέντε μεγαλύτερες εταιρείες τεχνολογίας συμπεριφέρονται με την ίδια αίσθηση ατιμωρησίας που έχουν ηγέτες όπως ο Βλαντιμίρ Πούτιν και ο Μπέντζαμιν Νετανιάχου», υποστηρίζει η κ. Ρέσσα.
Τον θάνατο της Δημοκρατίας, την άνοδο του φασισμού, τα έχουμε βιώσει ξανά, λέει, αλλά τότε δεν υπήρχαν οι τεχνολογίες που έχουμε τώρα, με τις οποίες δεν μπορούν να συγκριθούν η τηλεόραση και το ραδιόφωνο. Δεν ξέρει πώς, σε αυτόν τον κόσμο, θα βρουν νόημα οι νεότερες γενιές κι επαναλαμβάνει το θέμα των αξιών. Τη σημασία της ανθρωπιάς, της ενσυναίσθησης.
Θα μπορεί η νέα γενιά να απομακρυνθεί από τα κινητά; Να έρχονται οι άνθρωποι σε επαφή ο ένας με τον άλλον, να αποκτούν οικειότητα; Δεν είναι σίγουρη. Νωρίτερα, σημειώνει ότι οι κοινότητες που δημιούργησαν, δεν έγιναν στον ψηφιακό κόσμο. «Βγήκαμε έξω, στον φυσικό κόσμο, και γνωρίσαμε ανθρώπους, συναντηθήκαμε», λέει, «μαζί τους».
«Ολοι φοβούνται»
Ολα τα χρόνια που την πολεμούσε αδυσώπητα ο Ροντρίγκο Ντουτέρτε, δεν φοβήθηκε ποτέ; Χαμογελάει διάπλατα. «Ολοι φοβούνται». Αλλά είχε και έχει μαζί της τις συνιδρύτριες του Rappler, τις οποίες αποκαλεί «ατρόμητες».
«Κάθε φορά που φοβάμαι, τους το λέω και μου απαντούν: “Μην ανησυχείς, αν φυλακιστείς θα σου φέρουμε σεντόνια, ανεμιστήρα, φαγητό”. Και ύστερα σκέφτομαι, “αν πάω στη φυλακή, τουλάχιστον θα μπορέσω να κοιμηθώ”». Γέλια. «Πρέπει», συμπληρώνει, «να καταπολεμάς τον φόβο σου». Αυτό, επισημαίνει, είναι το πρώτο βήμα. Και μετά, τη σωστή στιγμή, να αντιστέκεσαι, για το καλό της ίδιας σου της χώρας.
«Νομίζω», αναφέρει, «ότι ο Ντουτέρτε έκανε λάθος που με “χτύπησε”». Θεωρούσε, εξηγεί, ότι καθώς ήταν σχετικά μικρό μέσο το Rappler, θα «έπεφταν» εύκολα. Αλλά εκείνη, η δημοσιογράφος που ήταν το πρόσωπο του CNN για τη νοτιοανατολική Ασία για δύο δεκαετίες, ήταν ήδη σύμβολο.
«Η κυβέρνηση πίστευε ότι αν λύγιζα εγώ, θα λύγιζαν και άλλοι δημοσιογράφοι. Ενιωθα όμως ότι ήταν υπερβολικά υψηλό το διακύβευμα», τονίζει.
Στη συνέχεια κάνει ένα αστείο. «Εκείνος», σημειώνει, αναφερόμενη στον Ροντρίγκο Ντουτέρτε, «ευθύνεται που πήραμε το Νομπέλ». Πάλι γελάει, μιλώντας για το βραβείο που δεν είδε τόσο σαν δικαίωση όσο σαν εισιτήριο ελευθερίας. «Μου έδωσε», λέει στην «Κ», «τη δυνατότητα να ταξιδέψω και πάλι».
