Ο Ιβάν Κράστεφ δεν θεωρεί ότι είναι μπόρα και θα περάσει. Καθόμαστε στον υπαίθριο χώρο του καφέ του Ωδείου Αθηνών, προστατευμένοι από την καταρρακτώδη βροχή. Ο πρόεδρος του Center for Liberal Studies στη Σόφια, από τους πιο διεισδυτικούς πολιτικούς διανοητές της Γηραιάς Ηπείρου, έχοντας μόλις συμμετάσχει σε ένα πάνελ για τον λαϊκισμό και τη δημοκρατία στο πλαίσιο του Athens Democracy Forum, μεταφέρει στην «Κ» την πανοραμική ματιά του επί ενός κόσμου που μετασχηματίζεται ραγδαία.
«Βρισκόμαστε σε μία επαναστατική συγκυρία. Ξέρουμε τι τελειώνει, αλλά δεν ξέρουμε τι θα ακολουθήσει», λέει. Σε τέτοιες συνθήκες, επιμένει, «δεν μπορούμε να υπερασπιστούμε τα παλαιά ήθη, να βασιστούμε στην αδράνεια των θεσμών – κάτι ζωτικό για την κοινωνική συνοχή σε πιο φυσιολογικές εποχές. Τι σημαίνουν το κράτος δικαίου και η αμεροληψία της Δικαιοσύνης σε μια εποχή όπου τα δικαστήρια πολιτικοποιούνται σε τέτοιο βαθμό;».
Η αμεροληψία των δικαστών –απαντώ– είναι όπως και η αντικειμενικότητα των δημοσιογράφων: ένα ιδεώδες που προσπαθούμε να προσεγγίσουμε, όχι ένας στόχος που μπορεί να επιτευχθεί. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να το διαφυλάξουμε.
Αγοράζουμε χρόνο – Η Ε.Ε. προσπαθεί να αγοράσει χρόνο. Η προσαρμογή, σε ό,τι αφορά τις σχέσεις με τις Ηνωμένες Πολιτείες, σημαίνει να βλέπουμε καθαρά τι συμβαίνει, αλλά να κάνουμε ότι δεν το βλέπουμε ώστε να αποφύγουμε τη ρήξη.
«Συμφωνώ απολύτως. Αλλά πρέπει η αμεροληψία και η αντικειμενικότητα να εδραιωθούν εκ νέου, με διαφορετικό τρόπο, σε αυτήν την εποχή ριζοσπαστικής αλλαγής. Κοιτάξτε τις Ηνωμένες Πολιτείες: είναι προφανές ότι βιώνουν μία διαδικασία αλλαγής της πολιτικής τους ταυτότητας. Αν ακούσουμε τι λέει ο πρόεδρος Τραμπ, το επιχείρημά του είναι ότι η Αμερική κατέστη ευάλωτη ως φιλελεύθερη αυτοκρατορία. Οι ΗΠΑ, στα μάτια του, δεν ήταν ηγεμόνας της διεθνούς φιλελεύθερης τάξης, αλλά όμηρός της. Και ο μόνος τρόπος να δείξεις στους Αμερικανούς ότι νοιάζεσαι για αυτούς είναι να μη νοιάζεσαι για κανέναν άλλον».
Από φιλελεύθερη αυτοκρατορία, δείχνουν να μετατράπηκαν σε αρπακτική, παρατηρώ. «Ακριβώς έτσι! Το έθεσε ωραία κάποιος: οι ΗΠΑ ήταν ο ασφαλιστής της παγκόσμιας τάξης τώρα μοιάζουν με μαφιόζο που εκβιάζει ανταλλάγματα για να μην την ανατινάξει». Η ιλιγγιώδης αλλαγή φαίνεται ανάγλυφα, όπως λέει ο Κράστεφ, στη στάση παγκοσμίως απέναντι στην προστασία των μειονοτήτων. Πριν από τον Τραμπ, οι ΗΠΑ, όπως εξηγεί, έπαιζαν κομβικό ρόλο διεθνώς υπέρ των δικαιωμάτων μειονοτικών ομάδων. «Τι γίνεται όταν αυτή η μεγάλη δύναμη αλλάζει πλευρά; Οι αλλαγές στις ΗΠΑ μου θυμίζουν τις επιπτώσεις στο κομμουνιστικό σύστημα όταν ο Γκορμπατσόφ αποφάσισε την πολιτική της φιλελευθεροποίησης στην ΕΣΣΔ».
Τι σημαίνουν, λοιπόν, όλα αυτά για τη διεθνή συμμαχία των δημοκρατιών, της οποίας οι ΗΠΑ ήταν ο αδιαφιλονίκητος ηγέτης από το 1945 και μετά; Μπορεί να επιβιώσει αν στις ΗΠΑ εδραιωθεί ένα αυταρχικό καθεστώς;
Ο Κράστεφ δεν απαντάει ευθέως. Η ουσία των όσων λέει δεν δικαιολογούν ιδιαίτερη αισιοδοξία. «Τα πράγματα που πρέπει να καταλάβουμε σχετικά με τον Τραμπ είναι, πρώτον, ότι δεν πιστεύει στις συμμαχίες – δεν εννοώ απλώς με την Ευρώπη, εννοώ και τους Ιάπωνες, τη Νότιο Κορέα, την Ινδία… Η Ινδία, θυμίζω, ήταν υποτίθεται ζωτικός στρατηγικός εταίρος, αντίβαρο στην Κίνα, και τώρα τους έχει επιβάλει δασμούς 50%!
Αυτή του η στάση, βέβαια, που βασίζεται στο ένστικτό του να αποφύγει εμπλοκή σε πολέμους, δημιουργεί ένα κενό ασφαλείας στην Ευρώπη, και όπως είχε πει ένας πρώην υπουργός Αμυνας των ΗΠΑ, η αδυναμία αποτελεί πρόσκληση για επιθετικότητα. Αρα η πολιτική δεν μειώνει τον κίνδυνο πολέμου στην Ευρώπη – τον αυξάνει, καθώς οι Ρώσοι αντιλαμβάνονται την αδυναμία των Ευρωπαίων».
Το δεύτερο κρίσιμο στοιχείο, σύμφωνα με τον Βούλγαρο διανοητή, είναι ότι ο Αμερικανός πρόεδρος, στις σχέσεις του με την Ευρώπη, δρα με γνώμονα την ιδεολογία, στηρίζοντας ακροδεξιά και εθνικιστικά κόμματα που αντιτάσσονται στην ευρωπαϊκή ενοποίηση και στις Βρυξέλλες. «Μπορεί να λέει ότι το μόνο που τον ενδιαφέρει στις διμερείς σχέσεις είναι το εμπορικό ισοζύγιο, αλλά στην πράξη αυτό διαψεύδεται».
Η τάση αυτή εκτείνεται και πέραν της Ευρώπης. Ο Κράστεφ δίνει ως παράδειγμα την επιθετική στάση του Τραμπ απέναντι στη Βραζιλία. «Η πολιτική αυτή δεν υπαγορεύεται από κάποιο εμπορικό έλλειμμα είναι μία μορφή αλληλεγγύης προς τον ιδεολογικό συνοδοιπόρο του», λέει, αναφερόμενος στον καταδικασθέντα πραξικοπηματία Ζαΐρ Μπολσονάρο.
Πολίτες ως πελάτες – Ούτε η Αριστερά ούτε η Δεξιά έχουν πλέον παιδαγωγικές φιλοδοξίες, δεν επιδιώκουν να χτίσουν έναν νέο τύπο ανθρώπου. Αντ’ αυτού, αντιμετωπίζουν τους πολίτες ως πελάτες, καταναλωτές – και ο πελάτης έχει πάντα δίκιο.
Το μεταπολεμικό ιδεολογικό consensus των ΗΠΑ, σημειώνει, διαμορφώθηκε τις δεκαετίες του 1940 και του 1950 από την ώσμωση Αμερικανών φιλελευθέρων και προσφύγων από τα φασιστικά και κομμουνιστικά καθεστώτα της Ευρώπης. Σήμερα, «οι Αμερικανοί συντηρητικοί δείχνουν να υιοθετούν τη “Συναίνεση του Μαϊάμι”, με το ιδεολογικό κλίμα να διαμορφώνεται από τις εμπειρίες και τις ιδέες δεξιών καθεστώτων της Λατινικής Αμερικής. Η αμερικανική πολιτική είναι πλέον πολύ πιο εύκολα κατανοητή για μελετητές της λατινοαμερικανικής αντί της ευρωπαϊκή ιστορίας».
Δεν είναι Ορμπαν
Το τρίτο ιδιάζον χαρακτηριστικό του Τραμπ, σύμφωνα με τον Κράστεφ, είναι ότι είναι ένας εθνικιστής πολύ διαφορετικός από την ευρωπαϊκή εκδοχή. «Γνωρίζω καλά τον Βίκτορ Ορμπαν. Είναι ένας κλασικός Ευρωπαίος εθνικιστής. Ξέρει καλά την ιστορία της χώρας του και όταν παίρνει αποφάσεις, μπορεί να τις θέσει στο πλαίσιο πραγμάτων που συνέβησαν πριν από 500 χρόνια. Ο Τραμπ, από την άλλη, δεν διαβάζει πολύ αμερικανική ιστορία. Οποτε αναφέρει τους προκατόχους του, το κάνει για να πει πόσο καλύτερος είναι από αυτούς. Παραδόξως, δεν ενδιαφέρεται ούτε για το μέλλον ή την υστεροφημία του τον νοιάζει τι μπορεί να έχει τώρα: το Νομπέλ Ειρήνης, εγκώμια, θέρετρα γκολφ… Ο κόσμος χωρίς αυτόν τον αφήνει αδιάφορο».
Θεωρεί ότι οι υποστηρικτές της ενωμένης Ευρώπης έχουν αντιληφθεί το μέγεθος της απειλής που συνιστά η στάση αυτή του Τραμπ; «Νομίζω ότι παίρνουν σοβαρά την απειλή – απλώς δεν μπορούν να μιλήσουν ανοιχτά για το θέμα. Η Ε.Ε. ουσιαστικά προσπαθεί να αγοράσει χρόνο. Ηταν ο μεγαλύτερος κερδισμένος της φιλελεύθερης τάξης πραγμάτων. Και μετά, ξαφνικά, βρεθήκαμε σε έναν πολύ πιο εχθρικό κόσμο – και δεν είμαστε προετοιμασμένοι για αυτόν, πολιτικά, οικονομικά ή πολιτισμικά. Συνεπώς χρειαζόμαστε χρόνο για να προσαρμοστούμε. Και η προσαρμογή, σε ό,τι αφορά τις σχέσεις με τις Ηνωμένες Πολιτείες, σημαίνει να βλέπουμε καθαρά τι συμβαίνει, αλλά να κάνουμε ότι δεν το βλέπουμε ώστε να αποφύγουμε τη ρήξη. Αυτό περιλαμβάνει και κάποιες υποσχέσεις σχετικά με τις οποίες δεν είμαστε πολύ ειλικρινείς, γιατί καταλαβαίνουμε ότι του προέδρου Τραμπ, όπως και των παιδιών, του αρέσουν οι υποσχέσεις».
Μιλώντας για το μέλλον, στρεφόμαστε στην πρόσφατη συνομιλία Πούτιν – Σι στο Πεκίνο, όπου ακούγονται να μιλούν για την πιθανότητα να ζήσουν πολύ περισσότερα χρόνια, χάρη στην τεχνολογία. Εξ αφορμής αυτής της συνομιλίας, ο Κράστεφ έγραψε στην πιο πρόσφατη στήλη του στους Financial Times για έναν αναδυόμενο κόσμο με αυταρχικούς ηγέτες που θα θυμίζουν τους θεούς της ελληνικής αρχαιότητας –αθάνατους, πανίσχυρους και απρόβλεπτους– ενώ ολόκληρα έθνη θα βυθίζονται στην κινούμενη άμμο της Ιστορίας.
«Το ενδιαφέρον κοινό που έχουν ο Τραμπ, ο Πούτιν και ο Σι –παρότι διαφέρουν σε πολλά– είναι ότι κανείς τους δεν υποκρίνεται ότι οι μεγάλοι και οι μικροί γεωπολιτικοί παίκτες είναι ίσοι», σχολιάζει ο Κράστεφ. «Δεν ήταν ποτέ ίσοι, φυσικά. Αλλά υπήρχε η ισότητα ως στόχος – και η ισότητα ήταν ένας πολύ σημαντικός μύθος για τη φιλελεύθερη τάξη πραγμάτων, που κρατιόταν ζωντανός επειδή η μία υπερδύναμη ήταν διατεθειμένη να χρησιμοποιήσει την ισχύ της υπέρ των δικαιωμάτων των μικρότερων κρατών. Τώρα έχουμε κάτι τελείως διαφορετικό. Οπως στην ελληνική μυθολογία, έχουμε πλέον μία μορφή ανισότητας που είναι αγεφύρωτη».
Η νέα χειραγώγηση
Από την κουβέντα μας δεν θα μπορούσαν να λείψουν οι κοσμογονικές τεχνολογικές εξελίξεις που απειλούν να αποσταθεροποιήσουν περαιτέρω την κοινωνία. «Δεν ξέρουμε ακόμα τι σημαίνει, τι επίδραση θα έχει η τεχνητή νοημοσύνη – για την οικονομία, για την κοινωνία, για την επικοινωνία». Η χειραγώγηση, πάντως, έχει αλλάξει μορφή με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και την Τ.Ν., παρατηρεί. «Παλαιότερα, σηματοδοτούσε την απόπειρα ώθησής σου προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση – από τα λατινικά, “manipulare”, “σε παίρνω από το χέρι”. Εξαιτίας των νέων επιχειρηματικών μοντέλων, η τάση της νέας χειραγώγησης είναι να επιβεβαιώνει και να ενισχύει κάθε προκατάληψη που ήδη έχουμε. Η χειραγώγηση, με άλλα λόγια, συνίσταται στον εγκλωβισμό δεν σου δίνεται η δυνατότητα να αλλάξεις».
Αυτό, σύμφωνα με τον Κράστεφ, μεταφράζεται σε μία νέα προσέγγιση των πολιτικών δυνάμεων. «Ούτε η Αριστερά ούτε η Δεξιά έχουν πλέον παιδαγωγικές φιλοδοξίες, δεν επιδιώκουν να χτίσουν ένα νέο τύπο ανθρώπου. Αντ’ αυτού, αντιμετωπίζουν τους πολίτες ως πελάτες, καταναλωτές – και ο πελάτης έχει πάντα δίκιο».
Αυτό, εξηγεί, συμβάλλει καταλυτικά στην πόλωση που βλέπουμε σήμερα στις δυτικές κοινωνίες, όπου έχει εδραιωθεί μία «ριζοσπαστική πολιτική της ταυτότητας» όπου «αδυνατούμε να κατανοήσουμε οποιονδήποτε πέρα από τον εαυτό μας» και όπου «όλοι προσπαθούν να τους ακυρώσουν όλους».
Η πόλωση, τονίζει, γίνεται ακόμα πιο επικίνδυνη εξαιτίας της νέας οπτικής της δυτικής κοινωνίας για το μέλλον. «Το φοβόμαστε πλέον», σημειώνει. «Υπάρχει μία αίσθηση, ανεξαρτήτως ιδεολογικού προσανατολισμού, ότι τα πράγματα έχουν φτάσει στο απροχώρητο, ότι δεν υπάρχει χρόνος – και άρα δεν υπάρχει περιθώριο για συμβιβασμούς. Η Αριστερά προσεγγίζει με αυτούς τους όρους την κλιματική αλλαγή η Δεξιά τη μετανάστευση. Αυτό σημαίνει ότι κάθε εκλογική αναμέτρηση αντιμετωπίζεται σαν να είναι η τελευταία, η ύστατη ευκαιρία. Αυτό αποτελεί μία θεμελιώδη πρόκληση για το δημοκρατικό πολίτευμα. Η δημοκρατία βασίζεται στην ιδέα ότι το μέλλον είναι ανοιχτό, ότι κάποια πράγματα θα τα λύσουμε σήμερα και άλλα θα τα αφήσουμε για αύριο. Είναι, κατά μία περίεργη έννοια, η τέχνη της αναβολής».
