Η σοβιετική πρωτοπορία, της προ-σταλινικής ΕΣΣΔ, υπήρξε ένας «κοινωνικός συμπυκνωτής». Το αναφέρει ο Ανατόλ Κοπ (1915-1990), ο αρχιτέκτων που εισήγαγε τη σοβιετική αβάν γκαρντ στον γενικό κανόνα του μοντερνισμού. Επισημαίνοντας τον κινηματικό χαρακτήρα όσων συνέβησαν στην ΕΣΣΔ πριν από το 1933, θέλησε να αντιπαραθέσει αυτό που συνέβαινε στη Ρωσία με όσα συνέβαιναν στη Δύση με τη δική της, περισσότερο ίσως στυλιστική πρωτοπορία.
Θέμα ανεξάντλητο και πολλαπλώς μελετημένο, ο σοβιετικός μοντερνισμός γεννάει διαρκώς νέες γωνίες θέασης ιδίως από το χρονικό και πολιτισμικό σημείο του 2025 όπου βρισκόμαστε σήμερα. Ο νέος τίτλος που κυκλοφόρησαν οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης είναι η μελέτη του αρχιτέκτονα Κωνσταντίνου Ξανθόπουλου «Σοβιετικός Μοντερνισμός. Οψεις πρωτοπορίας, 1918-1932», ένας βαθύς αναστοχασμός πάνω σε ένα κεφάλαιο της ιστορίας της τέχνης, των κοινωνικών κινήσεων, της ιδιαίτερης εκείνης πολιτισμικής συγκυρίας που γέννησε με τέτοια ένταση την πρωτοπορία στη μετα-τσαρική Ρωσία. Πώς γράφει κανείς σήμερα για το θέμα αυτό;
«Η απόφασή μου να αρχίσω να ασχολούμαι πιο μεθοδικά και να γράφω για το θέμα ήρθε περίπου το 2015», λέει ο Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος. «Τότε ξεδιπλώθηκε μπροστά μου, δηλαδή στον υπολογιστή μου, ένας θησαυρός πληροφοριών από το πλήθος των σοβιετικών περιοδικών αρχιτεκτονικής και τέχνης της εποχής εκείνης, από τις σελίδες των οποίων μπόρεσα να αντλήσω και να μεταφράσω όσες πληροφορίες θεωρούσα σημαντικές· θέσεις και αντιθέσεις μεταξύ των εκπροσώπων της σοβιετικής πρωτοπορίας που μπορούσα να προσλάβω σε πραγματικό χρόνο!».
Μελετώντας ένα θέμα που ώς το 1980-90 είχε «ολιγάριθμες δημοσιεύσεις που κυκλοφορούσαν, είτε μέσω των αντίστοιχων εκδοτικών οίκων, είτε μέσω ευρωπαϊκών ή αμερικανικών, κυρίως πανεπιστημιακών, βιβλιοθηκών», ο Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος οργάνωσε ένα σώμα αναφορών με μια ρευστή, αναλυτική και τολμηρή οπτική με τη δύναμη της διεθνούς εμπειρίας και της βιωμένης σχέσης με την αρχιτεκτονική και τις τέχνες.
Ανθρωπος με βαθιά ουμανιστική και τεχνική παιδεία, ο Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος με ακαδημαϊκή θητεία στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια (1970-74) και στο Πανεπιστήμιο Πατρών (1999-2006), έχει μια πυκνή αντίληψη του βιωμένου χώρου μέσα από τη δράση του, την έρευνα και τα ταξίδια του. Αίσθηση είχε προκαλέσει η προ ετών κυκλοφορία της μελέτης του «Το νοσοκομείο στις διασταυρώσεις της Αρχιτεκτονικής με την Ιατρική» (ΜΙΕΤ, 2016). Η νέα μελέτη του για τη σοβιετική πρωτοπορία προεκτείνει απλώς το διαρκώς ενεργό ερευνητικό πεδίο. «Μέχρι το 1991 που κατέρρευσε το κομμουνιστικό καθεστώς της ΕΣΣΔ, αλλά ειδικότερα από τα μέσα της δεκαετίας 1930 και της δεκαετίας 1950, η φυσική παρουσία στη Ρωσία και η πρόσβαση σε βιβλιογραφικές πηγές δεν αποτελούσαν εύκολες ή απλές επιδιώξεις. Μια ένδειξη της ερευνητικής δυσχέρειας αποτελούν λ.χ. η δημοσίευση του εμβληματικού έργου του Ρώσου εμιγκρέ και μέλους του Γαλλικού Κ.Κ. Ανατόλ Κοπ μόλις προς τα τέλη της δεκαετίας 1960, ενώ επίσης το βιβλίο του Σοβιετικού Ελ Λισίτσκι κυκλοφόρησε στα αγγλικά το 1970, δηλαδή τέσσερις δεκαετίες μετά την αρχική του δημοσίευση».
Το ιστορικό ενδιαφέρον για τη σοβιετική καλλιτεχνική-αρχιτεκτονική πρωτοπορία υπερβαίνει τις όποιες ιδεολογικο-πολιτικές αντιθέσεις – παρά τη λήθη που επέβαλαν οι εκάστοτε διαχωριστικές συνθήκες.
Με τη δική του συμβολή στη βιβλιογραφία, ο Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος θεωρεί «ότι το ιστορικό ενδιαφέρον για τη σοβιετική καλλιτεχνική-αρχιτεκτονική πρωτοπορία υπερβαίνει τις όποιες ιδεολογικο-πολιτικές αντιθέσεις. Παρά τη λήθη που επέβαλαν οι εκάστοτε διαχωριστικές συνθήκες, η πρωτοπορία του σοβιετικού μοντερνισμού ήταν σε πλήρη επίγνωση των εκπροσώπων των αντιστοίχων τάσεων στη Δύση στις δεκαετίες 1920 και 1930. Οι σχετικοί όροι που επέλεξαν κριτικοί, όπως π.χ. φονξιοναλισμός, ρασιοναλισμός, κονστρουκτιβισμός κ.ά., διακρίνονταν άλλωστε από συγγενείς και συγκρίσιμες τάσεις και αξίες, ενώ συσχετίζονταν με κριτήρια μορφής και αισθητικής».
Εμφαση δίνεται στο φιλοσοφικό υπόστρωμα της πρωτοπορίας και στα δίπολα ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν, το ατομικό και το συλλογικό όπως και το συμβατικό και το καινοτόμο.
«Εκτροπές κατά τη γνώμη μου», λέει ο Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος, «αποτελούν θνησιγενείς και αντιδραστικές στυλιστικές επινοήσεις που εμφανίζονται κατά καιρούς, όπως οι αμφιλεγόμενες τάσεις του “μετα-μοντέρνου”, του “απο-δομισμού/deconstruction”, της “wow” αρχιτεκτονικής κουλτούρας κ.ο.κ.».
Στο βιβλίο ανοίγονται όλες οι καλλιτεχνικές, πολιτικές και κοινωνικές παράμετροι, ενώ μια διαρκής φιλοσοφική διάσταση διατρέχει τη γλώσσα. Σε ερώτηση για το πώς η σύγχρονη Ρωσία αντιμετωπίζει τη σοβιετική πρωτοπορία, ο Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος επισημαίνει πως «η σύγχρονη Ρωσία, και βέβαια οι χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ, δίνει τουλάχιστον εξίσου μεγάλη σημασία στη μοναδική αυτή περίοδο όσο και οι χώρες της Δύσης, αλλά και παγκόσμια. Στη Ρωσία ειδικά η προβολή της σοβιετικής πρωτοπορίας εκδηλώνεται όλο και συχνότερα, έκτακτα ή επετειακά, τμηματικά ή συμπεριληπτικά, με εκθέσεις και παρουσιάσεις από γνωστά ιδρύματα, όπως π.χ., η Πινακοθήκη Τρετιακόφ, το Μουσείο Αρχιτεκτονικής Σούσεφ, το Ινστιτούτο (Σχολή) Αρχιτεκτονικής της Μόσχας κ.λπ.».
Μεγάλα θέματα και ερωτήματα όπως η σύγχρονη πρόσληψη μιας προ 100 και πλέον ετών πρωτοπορίας θέτουν ζητήματα για τη λειτουργία της αστικής κοινωνίας, των διατομών, των ρήξεων, της ισορροπίας ανάμεσα στην τάξη και την απόσχιση. «Αφενός, η “αστική” κουλτούρα, η αδράνεια και ενίοτε η αδιαφορία της, οι καθιερωμένες της συνήθειες και επιδράσεις, δεν αξιολογούνται γενικά και οπωσδήποτε στα “θετικά” μιας χομπσιανής κοινωνίας», αναφέρει ο Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος. «Αφετέρου, η “στρατευμένη” τέχνη και ειδικά η αρχιτεκτονική και η πολεοδομία έχουν και οφείλουν να έχουν σαφώς κοινωνική διάσταση και κοινωνικό προσανατολισμό».
Μπορεί να εντοπιστεί μια κάποια νοσταλγία για την πρωτοπορία που υπήρξε; «Πρόκειται για μια “νοσταλγία” που δεν αφορά μόνο στο ιστορικό παρελθόν αλλά που στρέφει το βλέμμα της στο παρόν και σε ένα μέλλον διακριτό, μη ουτοπικό».
