Γιατί ορισμένα παιδιά δυσκολεύονται όταν ξεκινούν το σχολείο, ενώ άλλα προσαρμόζονται με πολύ μεγαλύτερη ευκολία; Τι ρόλο παίζουν κάποιες εκτελεστικές δεξιότητες στα πρώτα χρόνια της ζωής; Σε ερωτήματα όπως αυτά –που εδώ και χρόνια απασχολούν γονείς, εκπαιδευτικούς και επιστήμονες– φιλοδοξεί να απαντήσει μια πρωτοποριακή μελέτη με επικεφαλής τη Βρετανίδα ερευνήτρια Κάρλα Χόλμποϊ από το Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ.
«Τα νήπια που δυσκολεύονται με εκτελεστικές λειτουργίες τείνουν να αντιμετωπίζουν δυσκολίες αργότερα και στο σχολείο, τόσο σε μαθησιακό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο», λέει στην «Κ» η δρ Χόλμποϊ. Η αναπληρώτρια καθηγήτρια Αναπτυξιακής Ψυχολογίας και διευθύντρια του Εργαστηρίου Βρεφικής Ερευνας του Πανεπιστημίου Μπρίστολ μελετά με την ομάδα της, βασικές δεξιότητες στα βρέφη και στα νήπια, όπως η «εργαζόμενη μνήμη» που επιτρέπει στον εγκέφαλο να συγκρατήσει πληροφορίες για ένα σύντομο χρονικό διάστημα, ενώ απασχολείται με κάτι άλλο. Η Χόλμποϊ προσπάθησε να κατανοήσει πώς αναπτύσσονται οι εκτελεστικές λειτουργίες σε αυτές τις ηλικίες, καθώς η πρώιμη ανάπτυξη είναι πιθανό να αποτελεί πρόδρομο ορισμένων δυσκολιών που παρατηρούνται αργότερα στην παιδική ηλικία.
Πρόκειται για ένα μακροχρόνιο πρότζεκτ που θα παρακολουθεί την ανάπτυξη του εγκεφάλου και των γνωστικών δεξιοτήτων συνολικά 300 παιδιών από την ηλικία των 6 μηνών έως τα 5 τους χρόνια.
«Σύντομα συνειδητοποίησα ότι διαθέταμε ελάχιστα εργαλεία για να μετρήσουμε τις εκτελεστικές λειτουργίες του εγκεφάλου σε παιδιά κάτω των τριών ετών», αναφέρει η ίδια έχοντας αφιερώσει πολλά χρόνια σε αυτή την προσπάθεια. Τα εργαλεία βρίσκονται πλέον στη διάθεσή της και η ίδια ηγείται της μελέτης με τίτλο BLOCCS (Bristol Longitudinal Study of Childhood Cognition from Infancy to School). Πρόκειται για ένα μακροχρόνιο πρότζεκτ που χρηματοδοτείται με περίπου 4,5 εκατ. λίρες και θα παρακολουθεί την ανάπτυξη του εγκεφάλου και των γνωστικών δεξιοτήτων συνολικά 300 παιδιών από την ηλικία των 6 μηνών έως τα 5 τους χρόνια.
«Τα παιδιά που θα πάρουν μέρος στη μελέτη θα επισκέπτονται το εργαστήριο σε επτά διαφορετικές χρονικές στιγμές μέσα σε αυτό το διάστημα. Αυτό μάς επιτρέπει να “παρακολουθήσουμε” την ανάπτυξη του εγκεφάλου τους, δηλαδή να κατανοήσουμε πώς αλλάζει ο εγκέφαλος κάθε παιδιού καθώς μεγαλώνει και ταυτόχρονα πώς εξελίσσονται δεξιότητες όπως η γλώσσα, η συγκέντρωση και η επίλυση προβλημάτων. Τέτοιες μεγάλες διαχρονικές μελέτες είναι σχετικά σπάνιες, επειδή απαιτούν πολύ χρόνο και προσπάθεια για να πραγματοποιηθούν», μάς λέει η Χόλμποϊ, τονίζοντας ότι το συγκεκριμένο ερευνητικό έργο θα διαρκέσει οκτώ ολόκληρα χρόνια.
Ο θεμέλιος λίθος της μάθησης
Στην «καρδιά» της μελέτης βρίσκονται οι δεξιότητες που μας επιτρέπουν να εστιάζουμε, να σχεδιάζουμε, να συγκρατούμε πληροφορίες στη μνήμη και κυρίως να αναστέλλουμε παρορμητικές αντιδράσεις. «Ο ανασταλτικός έλεγχος είναι η ικανότητα να σταματάς τον εαυτό σου από το να κάνει κάτι που έχεις συνηθίσει. Είναι μια απαραίτητη δεξιότητα σε πολλές πτυχές της καθημερινότητάς μας», εξηγεί η ερευνήτρια αναφέροντας ως χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτό της αλλαγής pin. «Οταν πρέπει να αλλάξουμε έναν κωδικό που έχουμε πληκτρολογήσει εκατοντάδες φορές και μας ζητείται να τον αλλάξουμε, πρέπει ενεργά να σταματήσουμε τον εαυτό μας από το να πληκτρολογήσει τον παλιό κωδικό: να ξεπεράσουμε δηλαδή αυτήν την ισχυρή συνήθεια, ώστε να πετύχουμε τον στόχο».
Η ικανότητα να σταματάμε τον εαυτό μας είναι το “κλειδί” για πολλές πτυχές της επίλυσης προβλημάτων.
Μας εξηγεί τι συμβαίνει με ένα παιδί που αντίστοιχα δυσκολεύεται να ελέγξει τον εαυτό του όταν η δασκάλα ζητά προσοχή μέσα στην τάξη. «Αν δεν μπορεί να το κάνει αυτό, ενδέχεται να μην μπορέσει να μάθει. Επίσης, τα παιδιά χρειάζονται τον ανασταλτικό έλεγχο για να εμποδίσουν παρορμητικές ή αυτοματοποιημένες αντιδράσεις, προκειμένου να λύσουν προβλήματα ή να μάθουν νέες δεξιότητες. Για παράδειγμα, τα νήπια είναι συχνά παρορμητικά. Μπροστά σε ένα παζλ, μπορεί να χτυπούν επανειλημμένα το ίδιο λάθος κομμάτι σε ένα σημείο του πίνακα, παρόλο που δεν ταιριάζει. Αν καταφέρουν να αναστείλουν την αναποτελεσματική ενέργεια μπορούν να αρχίσουν να εξετάζουν εναλλακτικές θέσεις στον πίνακα και να βρουν πού ταιριάζει το κομμάτι. Επομένως, η ικανότητα να σταματάμε τον εαυτό μας είναι το “κλειδί” για πολλές πτυχές της επίλυσης προβλημάτων».
Τρεις διαφορετικές τεχνικές
Το εντυπωσιακό με τη μελέτη BLOCCS δεν είναι μόνο το βάθος της, αλλά και η τεχνολογική της πρωτοπορία. Οι ερευνητές χρησιμοποιούν τρεις διαφορετικές τεχνικές νευροαπεικόνισης: μαγνητική τομογραφία (MRI), ηλεκτροεγκεφαλογράφημα (EEG) και λειτουργική υπέρυθρη φασματοσκοπία (fNIRS).
«Καθεμία από αυτές τις μεθόδους δίνει διαφορετικές πληροφορίες για τον εγκέφαλο –όπως πώς αλλάζει η δομή του εγκεφάλου ή ποιες περιοχές ενεργοποιούνται όταν τα παιδιά χρησιμοποιούν συγκεκριμένες δεξιότητες– ώστε να καταγράψουν τον τρόπο που αναπτύσσεται ο εγκέφαλος σε διαφορετικές φάσεις. Χάρη σε αυτά τα δεδομένα που θα συλλέξουμε, μπορούμε να εξετάσουμε πώς συνδέονται οι αλλαγές στη δομή και λειτουργία του εγκεφάλου με την εξέλιξη των δεξιοτήτων των παιδιών», λέει η Χόλμποϊ.
Μια πρωτοποριακή βάση δεδομένων
Η μελέτη BLOCCS έχει ένα σημαντικό επιστημονικό πλεονέκτημα: βασίζεται στο “Children of the 90s”, μία από τις σημαντικότερες –διεθνώς– μακροχρόνιες μελέτες με έδρα το Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ που παρακολουθεί περίπου 14.000 άτομα από τη γέννησή τους, στη δεκαετία του ’90 μέχρι σήμερα. Πολλοί από τους συμμετέχοντες έχουν πλέον δικά τους παιδιά, τα οποία θα λάβουν μέρος στη μελέτη της Χόλμποϊ. «Είμαστε εξαιρετικά τυχεροί που μπορούμε να διεξάγουμε τη μελέτη μας με τα “παιδιά των παιδιών της δεκαετίας του ’90” καθώς αποκτούμε ένα μοναδικό πλεονέκτημα: διαθέτουμε πλούσιες πληροφορίες για τους γονείς, δεδομένα για τη σωματική και ψυχική τους υγεία, και πολλές άλλες πτυχές της ζωής τους, συγκεντρωμένα εδώ και περισσότερα από 30 χρόνια», λέει η ίδια.
Οταν ολοκληρωθεί η συλλογή των νέων δεδομένων, η μελέτη της δρος Χόλμποϊ θα ενταχθεί στη βάση του “Children of the 90s”, επιτρέποντας στους ερευνητές να απαντήσουν σε πλήθος ερωτημάτων σχετικά με το πώς οι συνθήκες και οι εμπειρίες των γονέων ενδέχεται να επηρεάζουν την ανάπτυξη των παιδιών τους. Παρότι η μελέτη βρίσκεται ακόμη σε πρώιμο στάδιο, η Βρετανίδα ερευνήτρια δηλώνει αισιόδοξη για τις προοπτικές της. Τα ευρήματα, εκτός από τη συμβολή τους στην επιστημονική κοινότητα, θα τεθούν στη διάθεση γονέων, παιδαγωγών και υπεύθυνων για τη χάραξη πολιτικής, ώστε να αποτελέσουν ένα πολύτιμο εργαλείο για την υποστήριξη των παιδιών από τα πρώτα κρίσιμα χρόνια της ζωής τους.
Αν μπορέσουμε να εντοπίσουμε από νωρίς τα παιδιά που δυσκολεύονται με βασικές γνωστικές δεξιότητες, όπως οι εκτελεστικές λειτουργίες, τότε θα μπορέσουμε να παρέμβουμε για να τα υποστηρίξουμε εγκαίρως.
«Αν μπορέσουμε να εντοπίσουμε από νωρίς τα παιδιά που δυσκολεύονται με βασικές γνωστικές δεξιότητες, όπως οι εκτελεστικές λειτουργίες, τότε θα μπορέσουμε να παρέμβουμε για να τα υποστηρίξουμε εγκαίρως. Ελπίζω η έρευνά μου να προσφέρει τη γνώση σε γονείς και εκπαιδευτικούς σχετικά με το πώς μπορούν να αναγνωρίσουν πρώιμες δυσκολίες, ώστε τα παιδιά να λάβουν την υποστήριξη που χρειάζονται όσο το δυνατόν νωρίτερα», λέει η Χόλμποϊ, τονίζοντας πως μία τέτοια γνώση θα μπορούσε να συμβάλει στην ανάπτυξη προγραμμάτων παρέμβασης για παιδιά που αντιμετωπίζουν αυτές τις δυσκολίες, ώστε να ξεκινήσουν το σχολείο πολύ πιο σίγουρα για τον εαυτό τους.
«Θα ήθελα πολύ να δω στο μέλλον περισσότερα προγράμματα στήριξης της πρώιμης γνωστικής ανάπτυξης των παιδιών, καθώς αυτό θα μπορούσε να κάνει πραγματικά τη διαφορά στη ζωή τους», καταλήγει.
