Είναι δυνατή η αναγέννηση μετά την καταστροφή; Τι βρίσκουμε «σκαλίζοντας» την επιφάνεια της καθημερινότητας; Ποια γεγονότα –πραγματικά και φανταστικά– μεταφέρει ο λόγος ως ντοκουμέντα και ως μυθοπλασίες;
Αυτού του είδους οι ερωτήσεις που ανασκάπτουν κυριολεκτικούς και μεταφορικούς τόπους αποτελούν πεδία έρευνας για την Ελληνολιβανέζα εικαστικό Τζοάνα Χατζηθωμά (Joana Hadjithomas) και τον Λιβανέζο συνεργάτη και σύντροφό της Χαλίλ Ζορέιζ.
Η ίδια προέρχεται από οικογένεια με ρίζες στην Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη, τρίτη γενιά μιας φαμίλιας που μετανάστευε σπρωγμένη από την ταραχώδη ιστορία της Ανατολικής Μεσογείου για να εγκατασταθεί τελικά στον Λίβανο, μη αντέχοντας άλλες μετακινήσεις. Η εικαστικός, που ζει μεταξύ Βηρυτού και Παρισιού, έχει ελληνικό όνομα, η μητρική γλώσσα του πατέρα της ήταν τα ελληνικά, ενώ με τον Σμυρνιό παππού της έλεγαν συχνά ιστορίες για την Ελλάδα. «Οι ταυτότητες των ανθρώπων είναι τμήματα ενός μεγάλου παλίμψηστου», εξηγεί η καλλιτέχνις.
Είναι η δεύτερη φορά που συζητάμε με την Τζοάνα Χατζηθωμά για την «Κ». Η πρώτη συνέντευξη έγινε στην Τζέντα πριν από πέντε μήνες, στο πλαίσιο της διοργάνωσης Islamic Arts Biennale, όπου Χατζηθωμά και Ζορέιζ παρουσίασαν το έργο «I Was Looking At The Garden When I Saw The Sky». Τώρα η κουβέντα αφορά τη βιντεοεγκατάσταση «Where Is My Mind?» (Πού είναι το μυαλό μου;) η οποία φιλοξενείται στο Πεδίον του Αρεως ενταγμένη στα «Plasmata 3», τη μεγάλη έκθεση της Στέγης Ιδρύματος Ωνάση. Στην επιμήκη οθόνη ένα βίντεο animation, το οποίο βασίζεται σε εικόνες που έχουν ληφθεί σε αρχαιολογικά μουσεία, φέρνει σε μια πράσινη γωνιά αυτού του δημόσιου κήπου, στη στροφή ενός μονοπατιού, κάτι από τη μελαγχολία μιας λεηλατημένης αρχαίας πόλης. Οι εικόνες που αναδύονται στην οθόνη συναντιούνται σχεδόν τυχαία με τον θεατή. Αγάλματα που έχουν χάσει τα κεφάλια τους ή διαθέτουν κεφάλια με αδιευκρίνιστα σώματα κινούνται προς τα εμπρός, ακολουθώντας τη ροή της ποίησης του Γιώργου Σεφέρη από το ποίημα «Αντρας»: «Μας έλεγαν θα νικήσετε όταν υποταχτείτε. Υποταχτήκαμε και βρήκαμε τη στάχτη. / Μας έλεγαν θα νικήσετε όταν αγαπήσετε. Αγαπήσαμε και βρήκαμε τη στάχτη. […] Βρήκαμε τη στάχτη. Μένει να ξαναβρούμε τη ζωή μας, τώρα που δεν έχουμε πια τίποτα».
Αυτό το απόσπασμα από το ποίημα του Σεφέρη αντηχεί δυνατά για τους δημιουργούς, ειδικά επειδή ολοκλήρωσαν το έργο λίγο πριν από την έκρηξη της 4ης Αυγούστου 2020 στον Λίβανο, η οποία κατέστρεψε το ένα τρίτο της Βηρυτού, καθώς και το σπίτι και το στούντιό τους, μαζί με μερικά από τα έργα τους. «Το ποίημα μας συνόδευσε σε όλη αυτή την περίοδο και μας έδωσε δύναμη, επειδή μιλάει για την κατάκτηση, την ήττα και την πράξη της ανάκτησης της ζωής εκ νέου», λέει η καλλιτέχνις.
«Το έργο αμφισβητεί τις έννοιες της ταυτότητας και της ατομικής ελευθερίας, ιδιαίτερα σε μια εποχή που η ζωή μας διαμορφώνεται ολοένα και περισσότεροαπό αλγoρίθμους στο όνομα της ασφάλειας».
«Οσα συμβαίνουν παράλληλα με την επίσημη Ιστορία, σημειώσεις και καταγραφές ανώνυμων ανθρώπων που συνήθως μένουν κρυφές ή μετουσιώνονται σε κάποιου είδους αφήγηση, τροφοδοτούν τη δουλειά μας», λέει η εικαστικός. «Το έργο μας αφορά τη μνήμη, την ιστορία, τη φαντασία και τις αναπαραστάσεις που έχουμε για τον εαυτό μας. Ζώντας σε έναν κόσμο ρήξεων, έχουμε την ανάγκη να μοιραζόμαστε. Παρουσιάζοντας τη δουλειά μας στην Αθήνα, οι χρονικότητες ξαφνικά επικαλύπτονται και η εμπειρία είναι ιδιαίτερα προκλητική».
Για αρκετά χρόνια οι δύο καλλιτέχνες ανέπτυσσαν ένα εικαστικό project με τίτλο «Κοίταξα την ομορφιά τόσο πολύ» («I Stared at Beauty So Much»), που επικαλείται την ποίηση απέναντι στο χάος του κόσμου μας, τμήμα του οποίου είναι το παρόν έργο. Αρκετοί ποιητές του Ελληνισμού τούς ενέπνευσαν: ο Καβάφης, ο Σεφέρης, η Ετέλ Αντναν. Οταν τη ρωτάμε τον λόγο, απαντά: «Επειδή μοιράζονται ένα κοσμοπολίτικο πνεύμα, δραπετεύοντας από γεωγραφική οριοθέτηση των πολιτισμών».
Στο «Where Is My Mind?» στο Πεδίον του Αρεως κινηματογραφούν αποκεφαλισμένα και ακρωτηριασμένα αγάλματα σαν ηρωίδες και ήρωες που στερούνται την ατομικότητά τους. Αργότερα τα κεφάλια ανακτούν τη δύναμή τους, τα πρόσωπα επιστρέφουν. «Αυτό το έργο αμφισβητεί τις έννοιες της ταυτότητας και της ατομικής ελευθερίας, ιδιαίτερα σε μια εποχή που η ζωή μας διαμορφώνεται ολοένα και περισσότερο από αλγόριθμους στο όνομα της ασφάλειας, συχνά εις βάρος της ικανότητάς μας να ονειρευόμαστε ελεύθερα, πολιτικά και ποιητικά», καταλήγει η Τζοάνα Χατζηθωμά.
Plasmata 3, «We’ve met before, haven’t we?». Πεδίον του Αρεως, έως 15.6. Είσοδος δωρεάν.
