Στις «Τροχιές» της Σαμάνθα Χάρβεϊ, δεν συμβαίνουν πολλά σε επίπεδο πλοκής. Εξι αστροναύτες, από την Αμερική, την Ιαπωνία, τη Βρετανία, την Ιταλία και τη Ρωσία, ζουν και εργάζονται στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό, που ταξιδεύει με 27.000 χλμ./ώρα γύρω από τη Γη. Παρακολουθούν τον σιωπηλό Μπλε Πλανήτη (και εμείς μαζί τους, για ένα εικοσιτετράωρο), εστιάζοντας στις ηπείρους και στους ωκεανούς του, στις ημέρες και στις νύχτες του, νιώθοντας δέος για το μεγαλείο και φόβο για το μέλλον του.
«Τίποτε αμελητέο δεν γίνεται να λάμπει τόσο δυνατά», είναι μία από τις σκέψεις που τους αποδίδει η Βρετανίδα συγγραφέας, η οποία αξιοποιεί αυτήν ακριβώς τη σπανιότητα αφηγηματικών επεισοδίων για να εμβαθύνει στην ομορφιά της Γης, αλλά και στην καθημερινότητα μιας διαστημικής αποστολής. Ο θάνατος της μητέρας ενός μέλους του πληρώματος, ένα μέιλ από τη Γη, ένας τυφώνας, γίνονται ιδανικές αφορμές για στοχασμούς πάνω στην τρωτότητα της ανθρωπότητας, στην ύπαρξη του Θεού, στη σημασία των ανθρώπων που μας περιμένουν.
Πριν ακόμη βραβευθούν με το Μπούκερ τον περασμένο Νοέμβριο, οι «Τροχιές» είχαν αρχίσει να κερδίζουν δημοσιότητα, μας λέει η Χάρβεϊ, που το 2009 είχε κάνει αίσθηση με το «The Wilderness», ένα μυθιστόρημα γραμμένο από τη σκοπιά ενός ανθρώπου που πάσχει από τη νόσο του Αλτσχάιμερ. Η δική της δημοφιλία έχει επίσης αυξηθεί. Οταν ξαναβρεί χρόνο για γράψιμο, πιστεύει ότι θα αξιοποιήσει «την ιδιαίτερη δημιουργική ελευθερία που εγγυάται ένα τέτοιο βραβείο», λέει στην «Κ». Και εξηγεί πώς έγραψε το μυθιστόρημα που της το χάρισε.
– Πώς γράφει κανείς ένα βιβλίο για την εμπειρία του Διαστήματος χωρίς να έχει βρεθεί εκεί; Είναι μια διανοητική, μια συναισθηματική διεργασία ή προϋποθέτει απλώς πολλή έρευνα;
Προφανώς έκανα εξονυχιστική μελέτη για το βιβλίο – αγαπώ αυτό το κομμάτι της συγγραφής. Και ενώ κάτι θα μου διέφυγε, πήρα την έρευνα πολύ σοβαρά, θέλοντας να αποδώσω σωστά όσο το δυνατόν περισσότερα πράγματα. Είναι όμως και κάτι παραπάνω: πρέπει να ξέρεις τι να κάνεις με την έρευνα, πρέπει να μπορείς να της δώσεις ζωή, προοπτική, ένα νόημα, να τη μετατρέψεις σε μυθιστόρημα. Νομίζω λοιπόν ότι η απάντηση βρίσκεται στο ενδιαφέρον τρίγωνο των πραγμάτων που αναφέρατε: έρευνα, ένα είδος διανοητικής άσκησης και συναίσθημα. Για μένα, οι «Τροχιές» ήταν ένα συναισθηματικό εγχείρημα. Ηθελα να γράψω για το πώς ένιωθα όταν έβλεπα αυτές τις εικόνες της Γης από το Διάστημα, έστω και καθισμένη στο γραφείο μου. Η αγαλλίαση, η δυσπιστία σχεδόν, ότι αυτός είναι ο πλανήτης στον οποίο ζούμε, αυτό το μείγμα συναισθημάτων ήταν που ήθελα να αποτυπώσω. Και ακολούθησαν η διανοητική προσπάθεια και η έρευνα. Ηταν ένας συνδυασμός λοιπόν, με το συναίσθημα, πιθανότατα, να έρχεται πρώτο.
– Πώς σχεδιάσατε τους χαρακτήρες των έξι αστροναυτών; Βασιστήκατε στις ανθρώπινες πολυπλοκότητες ή αυτές αποδυναμώνονται όταν οι άνθρωποι απομακρύνονται από ό,τι τους πλαισιώνει;
– Αποφάσισα ότι ήθελα να επικεντρωθώ σε αυτούς τους έξι ανθρώπους –τους τέσσερις αστροναύτες, τους δύο κοσμοναύτες– και στη δυνατότητά τους, ως κατοίκων του Διαστήματος, να μην αναμειγνύονται πολύ στη ζωή τους στη Γη. Φυσικά έχουν κάποια ιστορία, ένα πλαίσιο, αλλά δεν ήθελα να είναι αυτό το θέμα του βιβλίου. Νομίζω ότι όταν πηγαίνεις στο Διάστημα –για μια περίοδο σύντομη, συνήθως πρόκειται για μερικούς μήνες– η εμπειρία είναι τόσο συγκλονιστική, που καθίσταται σχεδόν μοναδική και όλα τα υπόλοιπα στη ζωή σου –πριν το γεγονός αλλά και εκείνα στα οποία θα επιστρέψεις– υποχωρούν σε κάποιο βαθμό. Δεν είναι ότι δεν θυμάσαι τους ανθρώπους στο σπίτι σου ή τα μέρη όπου έζησες, δεν είναι ότι δεν αγαπάς ακόμη την οικογένειά σου, ωστόσο, βρίσκεσαι σε ένα πλαίσιο που δεν τους περιέχει. Πρέπει σχεδόν να γίνεις ένα καινούργιο άτομο. Φυσικά, κουβαλάς τον εαυτό σου· όλοι το κάνουμε, πάντα. Στους αστροναύτες, όμως, υπάρχει ίσως και ένας επαναπροσδιορισμός του εαυτού τους. Το αντιλήφθηκα και με βάση τις δικές μου μικρές εμπειρίες από ασυνήθιστα πράγματα: υπήρξε μια συνέχεια ανάμεσα σε εμένα, στον παρελθοντικό μου εαυτό και σε όσα συνθέτουν τη ζωή μου, αλλά υπήρξε και ένας επαναπροσδιορισμός.
– Κάποια στιγμή, ενώ παρατηρεί από ψηλά την περιοχή του Μαυροβουνίου, της Σερβίας, της Ουγγαρίας και της Ρουμανίας, ένας αστροναύτης διαπιστώνει ότι δεν θυμάται τη διάταξη των συνόρων τους. Επειδή είναι ασήμαντα όταν τα κοιτάζεις από συγκεκριμένη προοπτική;
– Δεν ήθελα να υπονοήσω ότι είναι ασήμαντα. Από όσα διάβασα για τον χρόνο που περνάει ένας αστροναύτης στο Διάστημα, έμαθα ότι εξοικειώνεται πολύ με τη θέση των χωρών, με τα σύνορά τους και με όσα κάνουν την κάθε μία ξεχωριστή. Στη διάρκεια της έρευνάς μου εξοικειώθηκα κι εγώ με τη γεωγραφία, καθώς κοιτούσα πολλούς χάρτες και παρακολουθούσα εκατοντάδες ώρες βίντεο με τη Γη από το Διάστημα. Νιώθεις ότι πρόκειται για κάτι πολύ οικείο, ότι κοιτάζεις έναν πλανήτη που στην πραγματικότητα είναι πολύ μικρός, οι ήπειροι μοιάζουν με κήπους που περνούν από μπροστά σου. Αλλά ένα μέρος αυτής της οικειότητας βασίζεται στο γεγονός ότι όλα είναι όχι ίδια, αλλά πολύ ιδιαίτερα. Οι χώρες, οι ωκεανοί έχουν ένα ελαφρώς διαφορετικό χρώμα και ανακλούν το φως με αλλιώτικο τρόπο. Δεν ήθελα λοιπόν να πω ότι τα πάντα είναι ουσιαστικά ένας πλανήτης και ότι όλοι είμαστε ίδιοι, γιατί δεν θα απέδιδε την ομορφιά όσων μπορείς να δεις από το Διάστημα. Νομίζω ότι από τη μια είναι η αναγνώριση των χωρών και των διαφορών τους και μετά υπάρχει η συνείδηση ότι αυτά τα πράγματα είναι σε μεγάλο βαθμό τεχνητά. Πρόκειται για έναν πλανήτη, μια κινούμενη, ενιαία σφαίρα που τα υπερβαίνει. Τα περιλαμβάνει, είναι σημαντικά, αλλά τα υπερβαίνει.
– Είναι η μοναξιά, η απομόνωση, το πλέον εύφορο έδαφος για να στοχαζόμαστε γύρω από τη ζωή, τον θάνατο, την ύπαρξή μας;
– Iσως κάτι υπάρχει στην ευαλωτότητα του να είσαι μόνος, με τον εαυτό σου. Στη συνειδητοποίηση ότι όταν πεθάνουμε, πρέπει να φύγουμε μόνοι. Είναι ένα ταξίδι που πρέπει να κάνουμε μόνοι, κανείς δεν μπορεί να έρθει μαζί μας. Αυτά τα πράγματα μας δείχνουν τη θεμελιώδη μοναξιά μας. Και σε τέτοιους αναστοχασμούς υπάρχει κάτι πολύ ισχυρό, ίσως και πολύ παρηγορητικό ή, τουλάχιστον, κάτι που φέρνει ενώπιόν μας τους φόβους μας. Σίγουρα υπάρχει ένα μέρος κατάλληλο για τέτοιου είδους μοναξιά. Και το ίδιο ισχύει για τη συνειδητοποίηση της μοναξιάς μας ως κατοικήσιμου πλανήτη, για τη συνειδητοποίηση ότι είμαστε πολύ ευάλωτοι και δεν θα αντέξουμε για πάντα. Είμαστε μια φευγαλέα στιγμή πολύπλοκης ζωής πάνω σε ένα βράχο που θα συγκρουστεί με τον ήλιο του. Προσωπικά, το βρίσκω πολύ παρηγορητικό. Και νομίζω ότι πολλοί άλλοι νιώθουν το ίδιο. Η μοναξιά και η απομόνωση είναι μεγάλο κομμάτι των όσων πραγματεύεται το βιβλίο – κάθε αστροναύτης είναι μόνος και απομονωμένος, το διαστημικό σκάφος είναι μόνο και απομονωμένο, ο πλανήτης είναι μόνος και απομονωμένος. Μου φαίνεται πολύ ενδιαφέρον σημείο από το οποίο μπορεί να γράψει κανείς. Επιτρέπει πολλές αναμετρήσεις με όσα αντιμετωπίζουμε όταν δεν αποσπόμαστε από την ασφάλεια του πλήθους.
– Πώς σας φαίνεται το ενδιαφέρον που δείχνουν για το Διάστημα άνθρωποι όπως ο Eλον Μασκ και ο Τζεφ Μπέζος;
– Eνας δημοσιογράφος με ρώτησε αν η εξερεύνηση του Διαστήματος έχει γίνει κάπως χυδαία. Είναι μια καλή λέξη, κατά κάποιο τρόπο αυτό έχει συμβεί. Iσως βέβαια πάντα έτσι ήταν και ανέκαθεν η εξερεύνηση του Διαστήματος αφορούσε την προαγωγή εθνικιστικών σκοπών. Ηταν πάντα ένα ελαφρώς… όχι ελαφρώς, αλλά πολύ ανδρικό εγχείρημα, που είχε να κάνει με την υπεροχή και με τον ανταγωνιστικό στόχο να φτάσουμε πρώτοι κάπου, για παράδειγμα στο φεγγάρι. Από μια άποψη αυτό δεν έχει αλλάξει. Αλλά ένας από τους λόγους που ήθελα να γράψω για τον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό, είναι γιατί τον βλέπω –ίσως λίγο ρομαντικά– σαν κάτι διαφορετικό. Βρίσκεται εκεί πάνω είκοσι πέντε χρόνια, αποτελώντας μια ειρηνική, ουσιαστική συνεργασία δεκαεπτά, νομίζω, διαφορετικών εθνών. Συνιστά μια προσπάθεια να συναντηθούν και να μεριμνήσουν για τη Γη, να περιηγηθούν γύρω της, δεν είναι μια ανταγωνιστική επιχείρηση που προσπαθεί να ξεφύγει από τη Γη. Mε συγκίνησε όταν το σκέφτηκα. Φυσικά, αυτή η εποχή της ειρηνικής συνεργασίας πλησιάζει στο τέλος της.
– Ο Μασκ ζήτησε να αποσυρθεί ο Διεθνής Διαστημικός Σταθμός το συντομότερο.
– Θα τεθεί εκτός τροχιάς ούτως ή άλλως, πιθανώς τη δεκαετία του 2030. Πλέον, η προσοχή εστιάζεται στο να επιστρέψουμε στο φεγγάρι και να φτάσουμε στον Aρη. Δεν είναι προς το συμφέρον ανθρώπων σαν τον Eλον Μασκ ή τον Τραμπ ή τον Μπέζος να συμβάλουν σε ένα συνεργατικό εγχείρημα σαν τον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό. Μου φαίνεται ότι είναι απλώς επιχειρηματίες, που κοιτάζουν το συμφέρον τους και θέλουν να φτάσουν στο φεγγάρι και στον Αρη, σαν μια προσπάθεια κατάκτησης εδαφών, σαν μια αναμέτρηση στην εκμετάλλευση πόρων. Είναι απίστευτα θλιβερό. Και είναι ανησυχητικό το να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε ποιος έχει την ιδιοκτησία του φεγγαριού, ποιος έχει την ιδιοκτησία των άλλων πλανητών, του Διαστήματος, ποιος μπορεί να τοποθετήσει δορυφόρους όπου θέλει. Ο Ελον Μασκ έχει ήδη θέσει σε τροχιά αρκετούς. Είναι ένα μέρος χωρίς κανονισμούς και αυτό ακριβώς αγαπούν άνθρωποι σαν εκείνον: μια νέα, ανεξέλεγκτη μεθόριος προς εκμετάλλευση. Για εμάς τους υπόλοιπους είναι ανησυχητικό, για πολλούς λόγους, αλλά και γιατί το Διάστημα ανήκει σε όλους μας, κατά μία πραγματική έννοια – ή δεν ανήκει σε κανέναν. Είναι μέρος της συλλογικής μας φαντασίας και συνείδησης. Μου φαίνεται ανησυχητικό το ότι θα προσαρτηθεί, όπως κάθε τι άλλο, από μερικούς πολύ πλούσιους λευκούς άντρες.
Απίθανο να είμαστε μόνο εμείς στο σύμπαν
– Ποιες σκέψεις και συναισθήματα σας προκαλεί το ενδεχόμενο ύπαρξης εξωγήινης ζωής; Τι θα άλλαζε αν μαθαίναμε ότι όντως υπάρχει τέτοια ζωή;
– Oλα όσα ακούω για το ζήτημα υποδεικνύουν ότι θα πρέπει να υπάρχει κάποια σύνθετη μορφή ζωής εκεί έξω. Μοιάζει απίθανο να είμαστε μόνο εμείς στο σύμπαν. Αλλάζει κάτι αυτό; Αν ανακαλύπταμε αυτή τη ζωή, θα άλλαζε τα πάντα. Είναι ωστόσο δύσκολο να ανακαλύψουμε κάτι ουσιαστικό, εκτός δηλαδή από ορισμένα αφηρημένα σήματα ήχου. Δεν νομίζω ότι θα μπορούσαμε πραγματικά να συναντήσουμε αυτή τη ζωή. Αυτό που με ενδιαφέρει, επομένως, είναι η επιθυμία μας να υπάρχει ζωή εκεί έξω, η επιθυμία να μην είμαστε μόνοι. Και νιώθω μεγάλη τρυφερότητα για την ανθρωπότητα όταν σκέφτομαι όλες τις προσπάθειες που έχουμε κάνει για να επικοινωνήσουμε. Πολλοί λένε πως δεν είναι αρκετές, όμως έχουμε διαθέσει κάποιους πόρους στην προσπάθεια να επικοινωνήσουμε με ό,τι βρίσκεται εκεί έξω. Κάποια στιγμή νομίζαμε ότι ίσως είναι κοντά, ότι μπορεί να υπάρχει κάποια στοιχειώδης μορφή ζωής στον Αρη. Αλλά νομίζω ότι πιο σημαντικό είναι το τι λέει για εμάς αυτή η αναζήτηση, γιατί ψάχνουμε. Υποθέτω πως είναι προφανές: γιατί δεν θέλουμε να είμαστε μόνοι όταν κοιτάμε τον πλανήτη μας να κρέμεται εκεί, στο Διάστημα, όταν κοιτάμε το ηλιακό μας σύστημα, τον γαλαξία μας, το σύμπαν. Είναι ένα ιλιγγιωδώς μοναχικό μέρος να βρίσκεται κανείς – αν είμαστε οι μόνοι. Οπότε νομίζω ότι αυτή η παιδική ανάγκη να υπάρχει εκεί και κάτι άλλο, είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα αντανάκλαση του τι θέλουμε ως άνθρωποι.
