Ο Δημήτρης Παπανικολάου, ομότιμος καθηγητής Γεωλογίας και δημιουργός του Εθνικού Δικτύου Σεισμογράφων, έχει μελετήσει σε βάθος τα ηφαίστεια της Σαντορίνης. Η «Κ» τον συνάντησε στο σπίτι του με αφορμή το φαινόμενο που είναι σε εξέλιξη και μίλησε μαζί του για το γεωδυναμικό μοντέλο που δημιούργησε με την Εύη Νομικού, το σενάριο της σμηνοσειράς, την κίνηση των μαγμάτων και τα ειδικά γεωφυσικά στοιχεία της Σαντορίνης.
— Η σειρά των γεγονότων και πότε ξεκίνησαν να ανησυχούν οι επιστήμονες
Το πρώτο βασικό χαρακτηριστικό είναι πως δεν έχει συμβεί ξανά αυτή η δραστηριότητα. Επιστημονικά μιλώντας, σαν φαινόμενο, είναι ολοκαίνουργιο. Στα μέσα Ιανουαρίου, ξεκινήσαμε οι ειδικοί να συζητάμε μεταξύ μας το ενδεχόμενο να είμαστε αντιμέτωποι με μια επανάληψη της ηφαιστειακής σεισμικής κρίσης του 2011.
Και αυτό γιατί εκείνοι οι πρώτοι σεισμοί ήταν ηφαιστειακοί, κάτω από τη Σαντορίνη, μέσα στην Καλντέρα. Αυτό που συμβαίνει με τους ηφαιστειακούς σεισμούς είναι πως το μάγμα προσπαθεί να σηκωθεί και να βγει στην επιφάνεια. Αυτοί οι σεισμοί, που δεν ξεπερνούν ποτέ τα 3-3,5 Ρίχτερ, τελείωσαν πριν από 3 εβδομάδες.
Καθώς αυτοί οι σεισμοί των 3-3,5 Ρίχτερ βρίσκονταν σε αποδρομή, γύρω στις 10-15 Ιανουαρίου, άρχισαν διάσπαρτοι σεισμοί στο Κολούμπο, όχι όμως συστηματικοί. Σε εκείνη τη φάση έσπαγαν μικρά ρήγματα και οι σεισμοί ήταν γύρω στα 4 Ρίχτερ, οι οποίοι πλέον έχουν σταματήσει. Τώρα οι σεισμοί εντοπίζονται νότια του Κολούμπο, στη βορειοανατολική γραμμή, που είναι η γενική τεκτονική διεύθυνση όλης της περιοχής, μέχρι την Αμοργό.
Οταν οι σεισμοί πέρασαν τα 4 Ρίχτερ, καταλάβαμε ότι πια είμαστε στους τεκτονικούς σεισμούς. Για λίγο, πιστέψαμε ότι θα ισχύει, ό,τι ισχύει γενικά στους τεκτονικούς σεισμούς: προσεισμική ακολουθία, κύριο γεγονός και στη συνέχεια μερικά μετασεισμικά γεγονότα όπου «κλείνουν» την υπόθεση.
Οταν φτάσαμε στα 5,2 Ρίχτερ, η κατάσταση πήρε προφίλ σμηνοσειράς. Ταυτόχρονα «σκύψαμε» πάνω από τα ειδικά γεωφυσικά στοιχεία της Σαντορίνης.
Βρήκαμε τις δημοσιευμένες μελέτες επιστημόνων από την τελευταία δεκαετία, μελέτες για τους μαγματικούς θαλάμους κάτω από τον φλοιό. Καταλάβαμε ότι οι σεισμοί έχουν σχέση με την κίνηση του μάγματος.
Το γεγονός πως οι σεισμοί συμβαίνουν κάτω από το κέρας της Ανύδρου και μέσα σε αυτό είναι επίσης μια ιδιομορφία που κάνει το φαινόμενο της Σαντορίνης μοναδικό, γιατί συνήθως τα ηφαίστεια και η άνοδος των μαγμάτων γίνονται σε τεκτονικά βυθίσματα.
Την τελευταία εβδομάδα ξέρουμε πολύ καλά πού πάμε. Εχουμε απ’ ό,τι φαίνεται να κάνουμε με μια σμηνοσειρά, όπως την αποκαλούν κάποιοι συνάδελφοι σεισμολόγοι.
Εχουμε να κάνουμε με ένας σμήνος από σεισμούς οι οποίοι κυμαίνονται από τα 3,5 έως τα 5,3 Ρίχτερ. Αυτό είναι το πρωτόγνωρο. Τα μεγάλα τους μεγέθη. Ενώ οι σμηνοσειρές έχουν συνήθως μικρότερα μεγέθη.
— Το σημείο από το οποίο προέρχονται οι σεισμοί και οι πληροφορίες που έχουμε για αυτό
Ολοι αυτοί οι σεισμοί εντοπίζονται κάτω από ένα ύβωμα, ένα κέρας. Οι σεισμοί προέρχονται από μικρά ρήγματα μεγέθους ως 3 χιλιόμετρα που δίνουν τους «πεντάρηδες» σεισμούς. Είναι χιλιάδες ρήγματα μέσα σε αυτή τη ζώνη μήκους 15 χιλιομέτρων και πλάτους 10 χιλιομέτρων. Αυτή η ζώνη είναι το λεγόμενο ύβωμα της Ανύδρου. Το ψηλότερο σημείο του υβώματος είναι το νησάκι Ανυδρος, το υπόλοιπο πλατό βυθίζεται στη θάλασσα.
Μέσα στο βύθισμα είναι το υποθαλάσσιο ηφαίστειο Κολούμπο. Βορειοανατολικά του Κολούμπο, εκεί όπου έχουμε τώρα τους πολλούς σεισμούς, συγκεντρώνονται 22 ηφαιστειακοί κώνοι. Τους έχουμε χαρτογραφήσει εδώ και πολλά χρόνια και τους έχουμε ονομάσει «ηφαιστειακή αλυσίδα κώνων του Κολούμπο». Δεν ανήκουν στο ίδιο το Κολούμπο, είναι συνέχειά του. Αυτοί οι κώνοι είναι ανενεργοί, έχουν δράσει πριν από χιλιάδες χρόνια. Εδώ λοιπόν έχουμε τους σεισμούς, δεξιά και αριστερά από το ρήγμα της Ανύδρου με τους περισσότερους στα δεξιά και νοτιότερα από το ρήγμα.
Οπως έχω τονίσει από την αρχή του φαινομένου, στη συγκεκριμένη περιοχή, ο φλοιός της Σαντορίνης αλλά και ολόκληρου του ηφαιστειακού τόξου γύρω της, δεν είναι ίδιος με τον φλοιό σε άλλα μέρη της Ελλάδας, γιατί απλούστατα έχουν διεισδύσει από κάτω του τα μάγματα, τα οποία έχουν έρθει από βαθιά, από τη βύθιση της πλάκας. Καθώς αυτά διεισδύουν μες στον φλοιό κι έχοντας αναπτύξει τεράστιες θερμοκρασίες, 1.000-1.200 τουλάχιστον βαθμούς Κελσίου, εμποτίζουν τον φλοιό με υγρά και αέρια. Και στο ηφαίστειο της Σαντορίνης και στο υποθαλάσσιο του Κολούμπο, τα οποία είναι δύο συγγενικά, κοντινά ηφαιστειακά συγκροτήματα, έχουμε αέρια. Ειδικά στο Κολούμπο, στα 504 μέτρα έχουμε καταπληκτικές ατμίδες οι οποίες βγάζουν σχεδόν καθαρό διοξείδιο του άνθρακα. Στο διά ταύτα, αυτή η κατάσταση σημαίνει καταρχάς πως τα μεν δύο ηφαίστεια δεν έχουν καμία δραστηριότητα, δεδομένου ότι από την 1η Φεβρουαρίου κι έπειτα η κατάσταση είναι ήρεμη.
Δεν πρέπει να συγχέουμε τα δύο ηφαίστεια με ό,τι βλέπουμε τώρα στη Σαντορίνη που είναι τεκτονικοί σεισμοί. Επίσης, δεν συζητάμε πια καθόλου και για το ρήγμα της Αμοργού, το οποίο βρίσκεται ανατολικότερα και εκτονώθηκε πριν από 70 χρόνια. Χρειάζονται αιώνες για να ενεργοποιηθεί ξανά. Το μεγάλο ρήγμα της Ανύδρου είναι μέσα στο παιχνίδι και είναι υποψήφιο για να μας δώσει έναν σεισμό μεγέθους 6 Ρίχτερ. Αν έρθει τελικά ένας σεισμός από εκεί αυτό θα είναι το ταβάνι του και αυτό δεν επιδέχεται αμφισβήτησης. Δεν μιλάμε ούτε θεωρητικά ούτε με στατιστικές. Διαθέτουμε χάρτες και γνωρίζουμε τις διαστάσεις του. Υπάρχουν φυσικά και οι παγκόσμιες καμπύλες που συνδέουν το μήκος του ρήγματος με το μέγεθος του σεισμού που μπορεί να δώσει. Το χειρότερο σενάριο λοιπόν είναι τα 6 Ρίχτερ εφόσον ενεργοποιηθεί το συγκεκριμένο ρήγμα της Ανύδρου. Το πότε δεν το γνωρίζουμε. Δεν ξέρουμε πόσο έχει κορεστεί το εν λόγω πεδίο.
— Η κίνηση των μαγμάτων
Ευτυχώς έχουν γίνει πολλές έρευνες σε μεγάλο υποθαλάσσιο βάθος, από αρκετές ομάδες, με λεπτομερέστερη αυτή της αμερικανικής ομάδας από το Ορεγκον. Μας εκπροσωπεί επάξια η λαμπρή επιστήμονας Εύη Νομικού. Εμείς οι Ελληνες, ξέρουμε πολύ καλά τι συμβαίνει στο ένα χιλιόμετρο κάτω από τον πυθμένα της θάλασσας.
Οι συνάδελφοι γεωφυσικοί από το εξωτερικό έχουν μελετήσει όλο τον φλοιό και ξέρουν πού υπάρχουν μαγματικά σώματα. Αυτά τα μαγματικά σώματα τα συνδυάζουμε τώρα με τους σεισμούς. Βλέπουμε ότι οι σεισμοί συνδέονται με αυτά τα μαγματικά σώματα και την προσπάθειά τους η οροφή τους να ανέβει προς τα πάνω.
Συμπερασματικά, δυτικά της Ανύδρου μέχρι ανατολικά του Κολούμπο, στο ύβωμα, έχουμε έναν όγκο μάγματος που σηκώνεται προς τα πάνω. Καθώς σηκώνεται, ασκεί δυνάμεις πρόσθετες στα ρήγματα που είναι από πάνω του και τα ενεργοποιεί. Σπάνε και δίνουν τους σεισμούς. Οσο περνάει ο καιρός, σπάνε όλο και μεγαλύτερα ρήγματα. Η πίεση έφτασε να δώσει σεισμό 5,3 Ρίχτερ.
Οσο διαρκεί το φαινόμενο της προσπάθειας ανόδου του μάγματος, τόσο θα διαρκεί και η σεισμικότητα, έως ότου ενδεχόμενα φτάσουν οι δυνάμεις να γίνουν πολύ μεγαλύτερες και ενεργοποιήσουν και το μεγάλο ρήγμα της Ανύδρου. Το 6άρι μπορεί λοιπόν να γίνει τώρα, μπορεί να γίνει και ύστερα από 2-3 χρόνια.
Αν συμβεί σε αυτή τη φάση, θα έχουμε στη συνέχεια μία χαλάρωση του φλοιού από τις τάσεις που συσσωρεύονται και είναι πιθανόν η περιοχή να ηρεμήσει ύστερα από ένα τέτοιο συμβάν. Οσο δεν έχουμε μεγαλύτερο σεισμό, οι διεργασίες που οδηγούν στο σπάσιμο των ρηγμάτων θα συνεχίζονται. Μπορεί να μην απομείνει κανένα ρήγμα από τα μικρά, που να μην ενεργοποιηθεί. Αυτό θα τραβήξει εβδομάδες, μήνες, ακόμα και μετά το Πάσχα, στη χειρότερη περίπτωση μπορεί να φτάσει μέχρι το καλοκαίρι. Σε κάθε περίπτωση, η συζήτηση πως το μάγμα θα ανέβει στην επιφάνεια και θα δώσει νέο ηφαίστειο είναι αδιανόητη. Αν συμβεί αυτό θα είναι σε χιλιάδες χρόνια.
— «Καταγράφουμε κάτι ιστορικά σημαντικό»
Σε αυτή τη φάση ζούμε ιστορικές στιγμές, καταγράφουμε κάτι ιστορικά σημαντικό. Γι’ αυτό και έφτιαξα γρήγορα το γεωδυναμικό μοντέλο αποτύπωσης της προέλευσης των σεισμών. Στη Σαντορίνη έχουμε δει να γίνονται κάποιες ηφαιστειακές εκρήξεις, έχουμε δει σεισμούς τεκτονικούς και σεισμούς ηφαιστειακούς σεισμούς όπως το 2011-2012. Τότε, ναι, για κάποιους μήνες φοβόμασταν έκρηξη στη Σαντορίνη. Το ηφαίστειο ανέβηκε κατά μισό μέτρο, αλλά έκρηξη δεν είδαμε. Τώρα έχουμε μια ελαφριά αύξηση 3 με 4 εκατοστά, από το καλοκαίρι μέχρι σήμερα. Με τους ηφαιστειακούς σεισμούς μέσα στην Καλντέρα να έχουν σταματήσει και με την άνοδο του ηφαιστείου να έχει επίσης παύσει, γιατί μιλάμε για έκρηξη;
— Οι σεισμογράφοι που τοποθετήθηκαν σε Ανυδρο, Ανάφη και Σαντορίνη μετά την έναρξη του φαινομένου
Μόλις τους τοποθετήσαμε, σχεδόν αμέσως έγινε πολύ συγκεκριμένη η κύρια ζώνη που δίνει τους σεισμούς και τα επίκεντρά τους. Εκεί δηλαδή όπου βλέπαμε μια αποτύπωση σεισμών με μεγάλη διασπορά, μέσα σε ένα κυκλικό σχήμα στο οποίο έμοιαζε σαν να έχει ρίξει κάποιος μια μπαταριά και να έχουν πέσει εκατοντάδες σκάγια, μας έγινε ξεκάθαρη μια συγκεκριμένη διάταξη.
Δεν έχουμε πια αποκλίσεις 2-3 χιλιομέτρων ούτε στον προσδιορισμό επικέντρων, ούτε στο βάθος. Μόλις μειώσεις τη διαφορά με τους νέους σταθμούς στα 200- 300 μέτρα αρχίζει να καθαρίζει πολύ η εικόνα. Αυτή τη στιγμή χρειαζόμαστε πολλή λεπτομέρεια. Τοποθετούμε περισσότερους σεισμογράφους σε κάθε περίπτωση που έχουμε μια έντονη σεισμική ακολουθία. Το κάναμε και με τους μεγάλους σεισμούς, του Αιγίου, της Κοζάνης Γρεβενών και της Αθήνας το 1999.
Στην υποθαλάσσια έρευνα, δυστυχώς πάσχουμε. Είχαμε ένα άριστο βαθυσκάφος, το «Θέτις», το οποίο κατέληξε σε αχρηστία. Είναι εδώ και δέκα χρόνια στα ντοκ. Με αυτό, το 2000 είχαμε φτάσει στο πικ των ερευνών μας.
— Η νέα γενιά επιστημόνων
Η Εύη Νομικού, ο Ευθύμης Λέκκας, ο Θανάσης Γκανάς, όλοι είναι επιστήμονες που έκαναν διδακτορικό μαζί μου. Θυμάμαι τον Θανάση Γκανά να κάνει μαζί μου τη διπλωματική του στις Κυκλάδες, το 1984. Σήμερα οι περισσότεροι σεισμολόγοι έχουν σύμπνοια. Τα γεγονότα είναι που τους αναγκάζουν και η λεπτομερής γνώση. Δεν μπορεί πια κάποιος σύγχρονος επιστήμονας να λέει ό,τι θέλει. Υπάρχουν χάρτες, διαγράμματα, μοντέλα. Εχουμε περάσει όλοι μαζί από το «σχολείο» του 2011-2012 στη Σαντορίνη. Οχι ότι ακόμα δεν διατυπώνουν αστήριχτες και προσωπικές γνώμες άνθρωποι που κινούνται στα θεωρητικά όρια του χώρου αλλά χωρίς να έχουν βρεθεί στο πεδίο ή να έχουν δημοσιεύσει μία μελέτη ή να έχουν διαβάσει τουλάχιστον αυτές των συναδέλφων τους. Ομως αυτό το κακό κλίμα, με τις τρομολαγνικές προβλέψεις, που υπήρχε τα παλιότερα χρόνια, ευτυχώς, δεν υπάρχει πια.
— Οι τσακωμοί των σεισμολόγων τις δεκαετίες ’80 και ’90
Ως πρόεδρος του ΟΑΣΠ, δημιούργησα το Εθνικό Δίκτυο Σεισμογράφων το 1998. Μέχρι τότε, όλοι οι σεισμολόγοι τσακώνονταν μεταξύ τους. Οταν συνδέθηκαν όμως τα τοπικά σεισμογραφικά δίκτυα –το παλιό του Γεωδυναμικού, της Θεσσαλονίκης, της Πάτρας και της Αθήνας– το φαινόμενο κόπασε.
Σε εκείνη τη φάση, τους μάζεψα όλους για να συνεργαστούμε. Να τονίσω βέβαια ότι είχα πολιτική στήριξη. Ο,τι έλεγα δεν επιδεχόταν αμφιβολιών, ούτε μπορούσε να με παρακάμψει κανείς. Τοποθέτησα ως επικεφαλής τον Βασίλη Παπαζάχο, ο οποίος το κατάλαβε ότι έπρεπε να συνεργαστούμε, μαζί με τον Γιάννη Δρακόπουλο και τον Ακη Τσελέντη. Ηταν και ο Σταυρακάκης βέβαια στην ομάδα. Σε μεγάλο βαθμό οι έως τότε τσακωμοί οφείλονταν στις προγνώσεις με τη μέθοδο ΒΑΝ. Στην Ελλάδα αυτό οδήγησε σε μεγάλες διαμάχες, για το αν οι σεισμοί θα είναι 5,3 ή 5,5 Ρίχτερ ή αν προβλέπονται γενικώς.
Ολοι οι τσακωμοί γίνονταν για τα μεγέθη των επικείμενων σεισμών. Για αυτό δημιούργησα το Εθνικό Δίκτυο Σεισμογράφων, για να σταματήσουν οι διενέξεις. Διενέξεις πάνω σε φτωχά δεδομένα, τα οποία άφηναν περιθώριο για πολύ προσωπική γνώμη. Αλλωστε, η καταγραφή των σεισμών είναι υπόθεση λίγων δεκαετιών. Γενικά μιλώντας, ήταν πολύ δύσκολη εκείνη η εποχή, ήμασταν πολύ πίσω σε όλα. Ξεκινήσαμε να αποκτούμε πολύτιμη γνώση μέσα από τη σύγχρονη τεχνολογία με τα ψηφιακά δεδομένα μετά τη δεκαετία του 1990.
Η διαδρομή του Δημήτρη Παπανικολάου
•Σήμερα είναι ομότιμος καθηγητής Δυναμικής και Τεκτονικής Γεωλογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
•Εχει διατελέσει διευθυντής του Εργαστηρίου Τεκτονικής και Γεωλογικών Χαρτογραφήσεων, ενώ διεύθυνε το διιδρυματικό μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Πρόληψη και διαχείριση φυσικών καταστροφών» και το διατμηματικό μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Ωκεανογραφία και διαχείριση θαλασσίου περιβάλλοντος».
•Εχει διατελέσει πρόεδρος της Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρείας, πρόεδρος του Οργανισμού Αντισεισμικού Σχεδιασμού και Προστασίας, διευθυντής του Εθνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών και γενικός γραμματέας Πολιτικής Προστασίας στο υπουργείο Εσωτερικών.
•Εχει δημοσιεύσει πάνω από 320 επιστημονικές εργασίες σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά, έχει οργανώσει πολλά διεθνή επιστημονικά συνέδρια και έχει εκδώσει αρκετούς ειδικούς τόμους για τη γεωλογία της Ελλάδας και του Αιγαίου.
