Τον Μάρτιο του 2023, ο Μπρεντ Σιλς, καθηγητής Πληροφορικής στο Πανεπιστήμιο του Κεντάκι μαζί με τρεις σημαντικούς επενδυτές από τη Σίλικον Βάλεϊ ανακοίνωναν την έναρξη ενός μεγαλεπήβολου διεθνούς διαγωνισμού, ύψους -αρχικά- ενός εκατομμυρίου δολαρίων, με στόχο ένα εξαιρετικά δύσκολο εγχείρημα: την ανάγνωση αρχαίων ελληνικών κειμένων, κρυμμένων μέσα σε δεκάδες καμένους παπύρους που ήρθαν στο φως στα μέσα του 18ου αιώνα κατά τη διάρκεια ανασκαφής στο Αρχαίο Ερκολάνο (Ηράκλειο), κοντά στην Πομπηία. Οι πάπυροι που είχαν καταστραφεί από την έκρηξη του Βεζουβίου, το 74 μ.Χ., θάφτηκαν στην ηφαιστειακή λάσπη, έγιναν κάρβουνο, αλλά εν τέλει διατηρήθηκαν και σήμερα βρίσκονται στα χέρια των επιστημόνων.
«Το υλικό είναι ιδιαίτερα εύθραυστο κι έτσι η πρόσβαση γίνεται με πολύ προσεκτικές κινήσεις. Το τεχνικό πρόβλημα της ανάγνωσης των παπύρων χωρίς να τους ανοίξουμε, δηλαδή μέσω “εικονικού ανοίγματος”, είναι μία διαδικασία λογισμικού που έχει πολλά βήματα και ακόμη περισσότερες προκλήσεις», εξηγεί στην «Κ» ο Μπρεντ Σιλς καθηγητής υπολογιστών στο Πανεπιστήμιο του Κεντάκι, ο οποίος θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους επιστήμονες παγκοσμίως στο πεδίο της ψηφιακής αποκατάστασης πολιτιστικών αρχαιοτήτων.
«Η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίζουμε είναι ότι οι πάπυροι είναι κατεστραμμένοι. Για την ακρίβεια καρβουνιασμένοι. Τα στρώματά τους είναι συμπιεσμένα, ενώ οι ίνες είναι συχνά σπασμένες και διαλυμένες. Υπάρχει ακόμη μια πρόκληση που αντιμετωπίζουμε: τα αρχαία μελάνια είναι δύσκολο να φανούν στις ακτινογραφίες που χρησιμοποιούνται για το εικονικό άνοιγμα», τονίζει.
Ο Φιλόδημος και η «Βίλα των Παπύρων»
Η συλλογή του Αρχαίου Ηρακλείου αποτελείται από 300 παπύρους που φιλοξενούνται σε τρεις χώρες και τέσσερα διαφορετικά ιδρύματα: στη Βιβλιοθήκη Bodleian του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, τη Βρετανική Βιβλιοθήκη, το Ινστιτούτο της Γαλλίας και την Εθνική Βιβλιοθήκη στη Νάπολη της Ιταλίας. Οι πάπυροι βρέθηκαν σε ανασκαφή του 1752-1754 στη βιβλιοθήκη μιας αριστοκρατικής βίλας, που όπως πιστεύεται ήταν αυτή στην οποία κατοικούσε ο Piso Caesoninus, πεθερός του Ιουλίου Καίσαρα. Η βιβλιοθήκη της «Βίλας των Παπύρων», είναι η μόνη γνωστή βιβλιοθήκη που σώζεται άθικτη από την αρχαιότητα και οι πάπυροι που βρέθηκαν σε αυτήν αποτελούν στην πλειονότητά τους κείμενα ενός σημαντικού επικούρειου φιλοσόφου, του Φιλόδημου, τον οποίο ο Piso υποστήριζε ένθερμα.
Στον διαγωνισμό που ονομάστηκε «Η πρόκληση του Βεζουβίου» (Vesuvius Challenge) παίρνουν μέρος περισσότερες από 1000 ομάδες ερευνητών, αλλά και μεμονωμένοι επιστήμονες οι οποίοι -σε συνεργασία με την ομάδα του Σιλς- εξακολουθούν να εργάζονται πυρετωδώς για να αποκαλύψουν το περιεχόμενο συνολικά 300 παπύρων, χρησιμοποιώντας την τεχνητή νοημοσύνη για να εξάγουν γράμματα και σύμβολα μέσα από εικόνες ακτίνων X.
Με σκοπό να επιταχυνθεί η έρευνα, ο Σιλς αμέσως μετά την ανακοίνωση του διαγωνισμού, είχε δημοσιεύσει το λογισμικό της και χιλιάδες τρισδιάστατες εικόνες ακτίνων Χ από δύο τυλιγμένους παπύρους και τρία θραύσματα.
Περίπου δύο χρόνια μετά, το εγχείρημα εξακολουθεί να φέρνει αποτελέσματα. Σημείο ορόσημο υπήρξε ο Οκτώβριος του 2023, όταν για πρώτη φορά οι διαγωνιζόμενοι Farritor και Nader κατάφεραν να ξετυλίξουν από το εσωτερικό πολλά στρώματα παπύρου, με αποτέλεσμα να αποκαλυφθεί η ελληνική λέξη «πορφύρας».
Θα περιμένουμε να διαβάσουμε περισσότερα λογοτεχνικά και φιλοσοφικά κείμενα από την κλασική περίοδο, απαλλαγμένα από το πρίσμα των μεσαιωνικών αντιγραφέων και στοχαστών.
«Είναι προφανές ότι οι ελληνορωμαϊκές φιλοσοφικές σχολές εκπροσωπούνται στους παπύρους του Αρχαίου Ηρακλείου, γεγονός που οπωσδήποτε αποτελεί σημαντική παρακαταθήκη για την ελληνική πολιτιστική κληρονομιά. Θα περιμένουμε να διαβάσουμε περισσότερα λογοτεχνικά και φιλοσοφικά κείμενα από την κλασική περίοδο, απαλλαγμένα από το πρίσμα των μεσαιωνικών αντιγραφέων και στοχαστών», λέει στην «Κ» ο καθηγητής Σιλς.
Η αποκάλυψη του 2023 έδειξε ότι μπορούν να εξαχθούν σημαντικές εκτάσεις κειμένου από το εσωτερικό ενός σφραγισμένου παπύρου του Ηρακλείου, ωστόσο για να επεκταθούν αυτές οι μέθοδοι πρέπει να γίνουν ταχύτερες και φθηνότερες. Στόχος πλέον είναι να υπάρξει αποτέλεσμα σε πολύ λιγότερο χρόνο με τη χρήση βελτιωμένων αυτοματισμών. Μέχρι σήμερα, στο πλαίσιο του διαγωνισμού έχουν απονεμηθεί βραβεία προόδου συνολικής αξίας περίπου 1,4 εκατ. δολαρίων.
Ο Σιλς που είναι διευθυντής της Πρωτοβουλίας Ψηφιακής Αποκατάστασης στο Πανεπιστήμιο του Κεντάκι, ενός ερευνητικού προγράμματος αφιερωμένου στην ανάπτυξη εργαλείων λογισμικού για την ψηφιακή αποκατάσταση εύθραυστων και μη αναγνώσιμων κειμένων, εργάζεται εδώ και 22 χρόνια πάνω σε χειρόγραφα που έχουν υποστεί ανεπανόρθωτες ζημιές.
Το 2002, η ομάδα του δημιούργησε ένα σύστημα για το «εικονικό άνοιγμα» από την υπολογιστική τομογραφία ακτίνων Χ, ενώ το 2009 ταξίδεψε στο Ινστιτούτο της Γαλλίας για να πραγματοποιήσει μικρο-σαρώσεις των παπύρων του Αρχαίου Ηρακλείου.
Η τεχνική λειτουργεί και ο Σιλς πιστεύει ότι η ανάγνωση ολόκληρης της συλλογής όχι μόνο είναι δυνατή, αλλά θα αποτελέσει τη μεγαλύτερη ανακάλυψη από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
Το 2016 η ομάδα ανέπτυξε το “Volume Cartographer”, ένα επαναστατικό πρόγραμμα υπολογιστή για τη χαρτογράφηση δισδιάστατων επιφανειών μέσα σε τρισδιάστατα αντικείμενα, δημιουργώντας εικόνες υψηλής ανάλυσης συμβάλλοντας στην ανάγνωση ενός εγγράφου, χωρίς αυτό να χρειάζεται να ανοιχθεί. Στα τέλη του 2019, ο Σιλς έλαβε επιχορήγηση ύψους 2 εκατ. δολαρίων από το ίδρυμα Andrew W. Mellon προχωρώντας με αυτόν τον τρόπο στην ηλεκτρονική συγκέντρωση ολόκληρης της συλλογής του Αρχαίου Ηρακλείου από τα τέσσερα διαφορετικά ιδρύματα.
Την τελευταία δεκαετία, ο καθηγητής συνεργάζεται στενά με επιστήμονες από το πανεπιστήμιο της Οξφόρδης με τη συμβολή των οποίων, όπως λέει, κατάφερε να φτάσει σε αυτό το σημείο την έρευνά του.
Σήμερα, το «εικονικό ξετύλιγμα» έχει εφαρμοστεί στους Παπύρους του Αρχαίου Ηρακλείου, αποκαλύπτοντας την ελληνική γραφή. Η τεχνική λειτουργεί και ο Σιλς πιστεύει ότι η ανάγνωση ολόκληρης της συλλογής όχι μόνο είναι δυνατή, αλλά θα αποτελέσει τη μεγαλύτερη ανακάλυψη από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
Το Μεγάλο Επαθλο του 2024
Αυτή την περίοδο «τρέχει» το Μεγάλο Βραβείο των 200.000 δολαρίων που δίνεται από τους διοργανωτές για το 2024 στον πρώτο επιστήμονα ή στην πρώτη ομάδα που θα διαβάσει το 90% των τεσσάρων παπύρων από τη σειρά 1-5 (το 2023, το ποσοστό έφτασε μόλις στο 5% για έναν μόνο πάπυρο). Η ανάγνωση ενός τόσο μεγάλου ποσοστού κειμένου πιστεύεται ότι θα θέσει τα θεμέλια για την ανάγνωση του συνόλου των παπύρων που έχουν ανακαλυφθεί.
Ο στόχος πλέον είναι να υπάρξει αποτέλεσμα σε πολύ λιγότερο χρόνο με τη χρήση βελτιωμένων αυτοματισμών. Οπως τονίζεται μάλιστα στην ιστοσελίδα του “Vesuvius Challenge”, τα κριτήρια του 2024 έχουν σχεδιαστεί για να είναι όσο το δυνατόν πιο ευνοϊκά με στόχο να επιτευχθεί η ανάγνωση των παπύρων και να απονεμηθεί το Βραβείο. Στα επόμενα στάδια του διαγωνισμού σχεδιάζεται η κατάτμηση και η σάρωση σε κλίμακα, επινοώντας μεθόδους με χαμηλότερο κόστος ώστε να μειωθεί το συνολικό κόστος για τη σάρωση όλων των παπύρων στα 5 εκατ. δολάρια ή και λιγότερο.
Η ελπίδα μου είναι ότι θα συνεχίσουμε να δημιουργούμε μία κοινότητα από ενθουσιασμένους, αφοσιωμένους ερευνητές που θα συνεργάζονται και θα εξελίσσουν τις δυνατότητες του λογισμικού μας έως ότου αποκαλυφθεί το σύνολο της όμορφης αρχαίας λογοτεχνίας.
«Θα προέτρεπα τους ερευνητές οι οποίοι ενδιαφέρονται να πάρουν μέρος στο εγχείρημα να επισκεφθούν την ιστοσελίδα της “Πρόκλησης του Βεζουβίου” όπου θα βρουν εικόνες και λεπτομερή παραδείγματα. Θα πρέπει επίσης να συμμετάσχουν στη σελίδα με τις απόψεις όπου διεξάγεται μία ενεργή συζήτηση για την πρόοδο της έρευνας», μάς λέει ο καθηγητής Σιλς.
«Η ελπίδα μου είναι ότι θα συνεχίσουμε να δημιουργούμε μία κοινότητα από ενθουσιασμένους, αφοσιωμένους ερευνητές που θα συνεργάζονται και θα εξελίσσουν τις δυνατότητες του λογισμικού μας έως ότου αποκαλυφθεί το σύνολο της όμορφης αρχαίας λογοτεχνίας», καταλήγει.
