Στις αρχές της δεκαετίας του 2000 «άνοιξε» μια θέση στην Οδοντιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και αποφάσισε να τη διεκδικήσει, κυρίως για τους γονείς του, που τον είχαν στερηθεί τόσο πολλά χρόνια. Ηταν ήδη μόνιμος καθηγητής στις ΗΠΑ. Στη σχετική εκλογή δεν έλαβε ούτε μία ψήφο! Οχι γιατί δεν διέθετε τα τυπικά προσόντα, αλλά γιατί «δεν γνώριζε την ελληνική πραγματικότητα», αυτό ήταν το επιχείρημα.
Ο Πάνος Παπαπάνου δεν νιώθει πικρία για εκείνη την εξέλιξη, αν και του είχε στερήσει την ευκαιρία να επιστρέψει στην Ελλάδα· η πορεία που έχει διανύσει έκτοτε είναι εντυπωσιακή. «Σίγουρα έχουν αλλάξει αρκετά τα πράγματα στην Ελλάδα προς το καλύτερο τα τελευταία χρόνια, αλλά αυτά που εμείς θεωρούμε πρόοδο τώρα, θα έπρεπε να θεωρούνται αυτονόητα, όπως συμβαίνει σε άλλες χώρες εδώ και καιρό», λέει στην «Κ» ο καθηγητής Οδοντιατρικής στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης και αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.
Σίγουρα έχουν αλλάξει αρκετά τα πράγματα στην Ελλάδα προς το καλύτερο τα τελευταία χρόνια, αλλά αυτά που εμείς θεωρούμε πρόοδο τώρα, θα έπρεπε να θεωρούνται αυτονόητα.
«Θα σας δώσω ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: όταν ήμουν στο Γκέτεμποργκ, στην αρχή της καριέρας μου, προκηρύχθηκε μια θέση ερευνητή και έβαλα υποψηφιότητα, όπως και η σύζυγος του τότε κοσμήτορα της σχολής μας. Επέλεξαν εμένα. Για τα ελληνικά δεδομένα κάτι τέτοιο ήταν –και ίσως εξακολουθεί να είναι– αδιανόητο…».
– Ποιες είναι οι οικογενειακές σας καταβολές;
– Ο πατέρας μου ήταν ηλεκτρολόγος μηχανολόγος, απόφοιτος του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου σε μια εποχή που ένα τέτοιο πτυχίο ισοδυναμούσε με τίτλο τιμής, και ένας από τους πρώτους μηχανικούς της ΔΕΗ. Εργάστηκε κάποια χρόνια στα Ιωάννινα, όπου γεννήθηκα. Εχω αρκετές αναμνήσεις από εκεί, θυμάμαι τη λίμνη, την κεντρική πλατεία όπου έμαθα ποδήλατο, το νηπιαγωγείο μου, τα χιόνια… Μεγάλωσα, όμως, στο Ψυχικό, όπου μετακομίσαμε όταν πήγα στο δημοτικό. Η μητέρα μου δεν εργαζόταν, οι καλές κυρίες εκείνα τα χρόνια ασχολούνταν με το σπίτι και τα παιδιά.
– Στην Οδοντιατρική πώς βρεθήκατε;
– Από… σπόντα. Ηθελα να σπουδάσω Ιατρική, αλλά για μία μονάδα δεν πέρασα και μπήκα στην Οδοντιατρική. Ας πάρω το πτυχίο μου και βλέπουμε, σκέφτηκα. Αλλά στην πορεία άρχισε να μου αρέσει ολοένα και περισσότερο, ειδικά τα τελευταία δύο χρόνια που ασχολήθηκα με την Περιοδοντολογία και την Ανοσοβιολογία. Τον Ιανουάριο του 1985 έφυγα για το Γκέτεμποργκ της Σουηδίας, που τότε ήταν η Μέκκα της Περιοδοντολογίας, για μεταπτυχιακές σπουδές δίπλα στον σπουδαίο καθηγητή Γιαν Λίντε· ακόμα συναντιόμαστε, το καλοκαίρι έκλεισε τα ενενήντα του χρόνια.
Υποτίθεται ότι πήγαινα μόνο για δύο χρόνια και έμεινα δεκατρία. Εκανα διδακτορικό και ξεκίνησα την ακαδημαϊκή μου καριέρα, πρώτα στο τμήμα Περιοδοντολογίας και στη συνέχεια, μετά τις μεταδιδακτορικές σπουδές μου στη Βοστώνη, στο τμήμα Στοματικής Μικροβιολογίας. Ας μην ξεχνάμε πόσοι μικροοργανισμοί ζουν στη στοματική κοιλότητα· πρόκειται για ένα σύνθετο οικοσύστημα με περισσότερα από 700 είδη βακτηρίων. Από το 1998 υπηρετώ στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, όπου είμαι καθηγητής Περιοδοντολογίας στον τομέα Στοματικών, Διαγνωστικών και Επιστημών Αποκατάστασης.
– Ησασταν τυχερός που βρήκατε νωρίς τον προσανατολισμό σας…
– Πράγματι. Στην Ελλάδα τα παιδιά αναγκάζονται να πάρουν πολύ νωρίς αποφάσεις για το επαγγελματικό τους μέλλον, συχνά χωρίς να έχουν πλήρη εικόνα του αντικειμένου που διαλέγουν, και είναι υποχρεωμένα να πορευθούν με την επιλογή που θα κάνουν. Στις ΗΠΑ υπάρχει μεγαλύτερη ευελιξία, περνάς πρώτα από το κολέγιο, ακολουθεί το πανεπιστήμιο, αποφασίζεις σε μια ηλικία που συνήθως είσαι πιο ώριμος, πιο συνειδητοποιημένος. Εχω προπτυχιακούς φοιτητές που κατέληξαν στην Οδοντιατρική έχοντας ξεκινήσει από την Αρχιτεκτονική!
– Τι ακριβώς είναι η Περιοδοντολογία και τι σας συναρπάζει σε αυτήν;
– Είναι ο κλάδος της Οδοντιατρικής που ασχολείται με την πρόληψη, διάγνωση και θεραπεία των παθήσεων των στηρικτικών ιστών των δοντιών (ούλα, περιρρίζιο και φατνιακό οστό). Οι κύριες νόσοι που αντιμετωπίζει είναι η ουλίτιδα και η περιοδοντίτιδα. Είναι απίστευτα ευρεία ως ειδικότητα, «ενσωματώνει» τη Γενετική, τη Μικροβιολογία, την Ανοσοβιολογία, το χειρουργικό κομμάτι, τα οδοντικά εμφυτεύματα. Αλλες οδοντιατρικές ειδικότητες δεν έχουν τόσο πολλά παρακλάδια.
– Τι ευθύνεται για την περιοδοντίτιδα; Την προκαλούν γενετικοί παράγοντες ή είναι θέμα κακής υγιεινής των δοντιών;
– Σαφώς υπάρχει γενετικό υπόβαθρο, αλλά η περιοδοντίτιδα δεν είναι μεντελική νόσος, δηλαδή δεν οφείλεται σε βλάβη ενός μόνο γονιδίου. Προκαλείται από τη συνύπαρξη διαφόρων γενετικών προδιαθέσεων, νόσων, όπως ο διαβήτης, αλλά και πολλών περιβαλλοντικών παραγόντων, όπως το κάπνισμα. Ομως την περιοδοντική φλεγμονή πυροδοτεί πάντα η μικροβιακή οδοντική πλάκα. Γι’ αυτό σε ασθενείς που είναι επιδεκτικοί στη νόσο προσπαθούμε κατ’ αρχάς να εξουδετερώσουμε τον μικροβιακό παράγοντα, με υποουλικές αποξέσεις ή και χειρουργείο.
Με άλλα λόγια: Εσείς και εγώ μπορεί να έχουμε εξίσου καλή ή κακή στοματική υγιεινή και ο ένας από τους δυο μας να έχει βαριάς μορφής περιοδοντίτιδα, ενώ ο άλλος όχι. Και, βέβαια, τα περιοδοντικά προβλήματα ξεκινούν με τη μορφή της ουλίτιδας, δεν υπάρχει περιοδοντίτιδα που εξελίσσεται χωρίς αυτή την πρόδρομη κατάσταση. Παρά ταύτα, πολλοί βλέπουν αίμα όταν βουρτσίζουν τα δόντια τους και το αγνοούν. Αν έτρεχε αίμα από το μάτι ή το αυτί τους, δεν θα ανησυχούσαν;
– Πόσο έχει αλλάξει τη δουλειά σας, στο κλινικό και στο ακαδημαϊκό σκέλος, η τεχνητή νοημοσύνη;
– Σε διαγνωστικό επίπεδο, σε ειδικότητες όπως η Ακτινολογία, έχει φέρει επανάσταση. Στο διδακτικό μας έργο, στα πανεπιστήμια, έχει αρχίσει να δημιουργεί σοβαρά προβλήματα. Αν αναθέσω στους φοιτητές μου μια εργασία και μου φέρουν κείμενο που τους έχει προσφέρει μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα το ChatGPT, πώς θα διακρίνω το πρωτότυπο από το «κλεμμένο», ειδικά αν η τεχνητή νοημοσύνη έχει υποδυθεί την κριτική σκέψη με επιτυχία;
Θα επιστρέψουμε στις εποχές που κάναμε εξετάσεις στα αμφιθέατρα με επιτηρητές; Τι είμαστε, νηπιαγωγείο; Το χειρότερο, όμως, είναι άλλο: ολοένα και περισσότερες έρευνες επιβεβαιώνουν ότι φοιτητές που χρησιμοποιούν την ΑΙ σαν εύκολη λύση για να απαντήσουν σε ένα ερώτημα το οποίο δεν έχουν μελετήσει οι ίδιοι σε βάθος, δεν συγκρατούν τις πληροφορίες που τους παρέχει η τεχνητή νοημοσύνη, άρα ουσιαστικά δεν μαθαίνουν τίποτα.
– Τελικά, τι έχετε βρει στην Αμερική, κ. Παπαπάνου;
– Πρώτα απ’ όλα τη σύζυγό μου Εύη Λάλλα, επίσης καθηγήτρια Περιοδοντολογίας στο Κολούμπια. Αν επιχειρήσω μια ιεράρχηση, αυτό είναι το πιο σημαντικό μου επίτευγμα: ότι είμαστε μαζί τόσα χρόνια και έχουμε μια όμορφη οικογένεια με δύο υπέροχα παιδιά. Πέρα από αυτό, στις ΗΠΑ βρήκα ένα περιβάλλον με υποδομές και ένα σύστημα που λειτουργεί καλά. Και μπορεί η Οδοντιατρική Σχολή να μην είναι το… πετράδι του στέμματος του Κολούμπια, όμως το να έρχεσαι σε επαφή με άλλους απόλυτα καταξιωμένους ερευνητές στις ιατρικές επιστήμες και να είσαι στο ίδιο ακαδημαϊκό περιβάλλον με αυτούς σε σπρώχνει σίγουρα προς τα πάνω. Τέλος, η Νέα Υόρκη είναι o παράδεισος των τεχνών, που, αν τις αγαπάς, σε κάνουν καλύτερο άνθρωπο· δεν μπορείς να εξελιχθείς μόνο μέσα από τη δουλειά σου.
– Σκέφτεστε ακόμα την επιστροφή στην Ελλάδα;
– Θα ήθελα κάποτε να γυρίσω στην Ευρώπη, ίσως τώρα περισσότερο από ποτέ. Δεν είναι και η καλύτερη περίοδος να βρίσκεται κανείς στις ΗΠΑ… Υπάρχει αβεβαιότητα και ανησυχία. Και όποιος περάσει τις αόρατες κόκκινες γραμμές που πλέον διαχωρίζουν την ελευθερία του λόγου από τις «επικίνδυνες ζώνες» μπορεί να κληθεί να πληρώσει το τίμημα.
Τα δόντια ως δείκτης υγείας
Η κατάσταση των δοντιών μας δεν έχει να κάνει μόνο με τη μασητική λειτουργία, την αυτοπεποίθηση και την κοινωνική αποδοχή μας, αλλά και με την υγεία μας. Αν έχουμε περιοδοντίτιδα, γύρω από τα δόντια μας δημιουργείται ένας θύλακος, μια σχισμή βάθους 5 έως και 10 χιλιοστών, που σχηματίζεται μεταξύ του ούλου και της ρίζας. Αυτός ο θύλακος είναι στην εσωτερική του επιφάνεια εξελκωμένος, ενώ ταυτόχρονα η επιφάνεια της ρίζας καλύπτεται από μικροβιακές αποικίες που είναι σε συνεχή επαφή με τον συνδετικό ιστό και την αιματική κυκλοφορία και προκαλούν χρόνια φλεγμονή, η οποία εκδηλώνεται με αυξημένα επίπεδα C-αντιδρώσας πρωτεΐνης στο αίμα (CRP) και άλλων φλεγμονωδών δεικτών.
Μελέτες δείχνουν, μεταξύ άλλων, ότι η περιοδοντική φλεγμονή επιβαρύνει την ενδοθηλιακή ελαστικότητα (δηλαδή την ικανότητα του ενδοθηλίου, του εσωτερικού τοιχώματος των αιμοφόρων αγγείων, να παραμένει ελαστικό ώστε να επιτρέπει τη σωστή αγγειοδιαστολή και αγγειοσύσπαση), κάτι που συνδέεται άμεσα με καρδιαγγειακά νοσήματα. Επίσης, η περιοδοντίτιδα σχετίζεται με επιπλοκές τοκετού, ενώ σύμφωνα με τελευταίες έρευνες έχει σχέση και με τη νόσο Αλτσχάιμερ και συναφείς άνοιες – σε αυτό εστιάζει τον τελευταίο καιρό το ερευνητικό μου έργο».
Η συνάντηση
Γευματίσαμε ελαφρά στο Dopios, το νέο εστιατόριο του βραβευμένου σεφ Χριστόφορου Πέσκια στη Γλυφάδα. Κουβεντιάσαμε για την όπερα, που ο κ. Παπαπάνου λατρεύει («Τριστάνος και Ιζόλδη» του Βάγκνερ, «Οθέλλος» και «Φάλσταφ» του Βέρντι συγκαταλέγονται στις πιο αγαπημένες του), αλλά και για τα τραγούδια της ανιψιάς του, Ειρήνης Σκυλακάκη, κόρης της αδελφής του, την οποία καμαρώνει.
«Εκτός από τη μουσική και τις τέχνες, αγαπώ πολύ τις γλώσσες και τα βιβλία. Διάβασα πρόσφατα το “In Search of an Open Mind” του Λι Μπόλιντζερ, πρώην προέδρου του Πανεπιστημίου Κολούμπια, και ομολογώ ότι τον θαύμασα για τη συγγραφική του δεινότητα. Τεχνοκράτες υπάρχουν πολλοί, άνθρωποι του πνεύματος που να τους ακούς και να σε εμπνέουν, όχι», είπε ο συνομιλητής μου. «Και ίσως σας φανεί περίεργο, αλλά με γοητεύουν τα νομικά ζητήματα και οι δικαστικοί αγώνες. Σε μιαν άλλη ζωή, ίσως γινόμουν δικηγόρος…».
