Του αρέσουν τα παλιά σπίτια συγγραφέων που έχουν γίνει μουσεία – της Εμιλι Ντίκινσον στη Μασαχουσέτη ή της Φλάνερι Ο’ Κόνορ στην Τζόρτζια. Μπορεί να τον συναντήσετε και σε οινοποιεία της Προβηγκίας ή σε εμπορικά καταστήματα του Λονδίνου. Οχι, ο Νίκος Μπακουνάκης δεν είναι ένας βιβλιόφιλος μπον βιβάντ που κυρίως ταξιδεύει, καθότι απαλλαγμένος πλέον από την αρχισυνταξία του ενθέτου «Βιβλία» στο «Βήμα της Κυριακής» (του πρώτου ελληνικού ενθέτου για το βιβλίο) και από τη διδασκαλία του μαθήματος «Πρακτικές της δημοσιογραφίας και τεχνικές αφήγησης» στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, του οποίου είναι σήμερα ομότιμος καθηγητής. Ούτε έχει πια μοναδική του ασχολία τη συγγραφή δοκιμίων, όπως το βραβευμένο «Δημοσιογράφος ή ρεπόρτερ. Η αφήγηση στις ελληνικές εφημερίδες, 19ος-20ός αιώνας» και ιστορικών αφηγήσεων σαν το «Γκούτλαντ. Ο Γουσταύος Κλάους και η χώρα του κρασιού» (και τα δύο από τις εκδόσεις Πόλις).
Εδώ και περίπου ένα χρόνο είναι πρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Βιβλίου και Πολιτισμού, του νεοσύστατου φορέα για την ανάδειξη του βιβλίου και την προαγωγή των ελληνικών γραμμάτων, ασχολία που δεν του αφήνει πολύ ελεύθερο χρόνο. Εχει δυσκολίες το στήσιμο ενός τέτοιου οργανισμού, μεταξύ άλλων, λέει ο Νίκος Μπακουνάκης, γιατί ο «πρόγονος» του ΕΛΙΒΙΠ, το Ελληνικό Ιδρυμα Πολιτισμού, είχε αφήσει διάφορες οικονομικές ή διαχειριστικές εκκρεμότητες. Το ΕΛΙΒΙΠ, πάντως, κατόρθωσε σε μικρό διάστημα να οργανώσει τη λειτουργία του, να αναχρηματοδοτήσει το μεταφραστικό πρόγραμμα GreekLit, να ξεκινήσει το σουλούπωμα της biblionet, ενώ και η φετινή Διεθνής Εκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης με τιμώμενη χώρα την Ιταλία (η πρώτη έκθεση που διοργάνωσε ο νέος φορέας), κρίθηκε επιτυχημένη. Ο Νίκος Μπακουνάκης θα ανακοινώσει το φθινόπωρο όλες τις τιμώμενες χώρες της έκθεσης μέχρι το 2028, ενώ έχει αρκετά ακόμη σχέδια. Τονίζει ωστόσο ότι δεν είναι «μαξιμαλιστής» στους σχεδιασμούς του. «Οι πολιτικές για το βιβλίο», τονίζει, «θέλουν κάποιον χρόνο».
– Μια πρόσφατη έρευνα του ΟΣΔΕΛ έδειξε ότι το ένα τρίτο του πληθυσμού δεν διαβάζει, ενώ μια άλλη υπολόγισε ότι οι μεγάλοι εκδότες παράγουν μαζί σχεδόν ένα βιβλίο την ημέρα. Δεν υπάρχει εδώ κάποια ανισορροπία;
– Αυτή τη στιγμή κυκλοφορούν 12.000 τίτλοι ετησίως. Ομως, η προσφορά και η ζήτηση είναι θέμα της ελεύθερης αγοράς. Τι θα πεις, περιορίστε τις εκδόσεις; Υπάρχει η γνωστή συζήτηση περί Βορρά και Νότου, αλλά δεν νομίζω ότι διαβάζουμε λιγότερο από άλλες ευρωπαϊκές χώρες με παρόμοιο οικονομικό, νοοτροπικό, κλιματολογικό προφίλ – αν δείτε τα αποτελέσματα της Ιταλίας, είναι περίπου ίδια. Το μόνο που μπορείς να κάνεις είναι να προσπαθήσεις να αυξήσεις το ποσοστό των αναγνωστών, αυτό που λέμε φιλαναγνωσία. Το πιο κρίσιμο κομμάτι της είναι στο σχολείο και συγκεκριμένα στο γυμνάσιο, όταν το παιδί, τελειώνοντας το δημοτικό, συνήθως παίρνει δώρο από τους γονείς ένα smartphone και μετά αρχίζει η καταστροφή. Εκεί θέλει μια παρέμβαση. Το ΕΛΙΒΙΠ έχει σχεδιάσει την πλατφόρμα phygital readers, αλλά αν δεν μπει στα σχολεία, δεν γίνεται τίποτα. Πρέπει να συνεργαστούμε με το υπουργείο Παιδείας, πολύ περισσότερο τώρα που γίνεται προσπάθεια να ξαναζωντανέψουν και 750 σχολικές βιβλιοθήκες.
Αυτή τη στιγμή κυκλοφορούν 12.000 τίτλοι ετησίως. Ομως, η προσφορά και η ζήτηση είναι θέμα της ελεύθερης αγοράς. Τι θα πεις, περιορίστε τις εκδόσεις;
– Το ελληνικό πανεπιστήμιο ποια βασικά προβλήματα αντιμετωπίζει;
– Είναι υποχρηματοδοτημένο και έχει να παλέψει με τεράστιες γραφειοκρατικές αγκυλώσεις. Οταν ήμουν πρόεδρος στο τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού στο Πάντειο, μας ήρθε μια χορηγία από το Ιδρυμα Νιάρχος, 300.000 ευρώ, για να στήσουμε ένα σύγχρονο στούντιo σε ένα κτίριο του πανεπιστημίου στην Πλάκα. Η χορηγία ήρθε, αν δεν απατώμαι, το 2020, σήμερα έχουμε φτάσει στο 2025 και ακόμη δεν έχει αρχίσει να υλοποιείται. Και εδώ εμπλέκονται και άλλες γραφειοκρατίες, όπως του υπουργείου Παιδείας. Υποχρηματοδότηση λοιπόν, γραφειοκρατία, ενώ πρόβλημα αποτελεί σε ένα βαθμό και η περιορισμένη αυτονομία των πανεπιστημίων.
– Πανεπιστημιακός, δημοσιογράφος, συγγραφέας, πρόεδρος κρατικού φορέα. Τι συνδέει αυτές τις ιδιότητες;
– Τις συνδέει η σχέση που έχω με το βιβλίο από πολύ μικρή ηλικία. Τα πρώτα μου βιβλιοκριτικά σημειώματα δημοσιεύτηκαν στις αρχές της δεκαετίας του ’80 στην «Καθημερινή», σε μια μυθική σελίδα που την είχε δημιουργήσει ο Αλέξανδρος Κοτζιάς και όταν πήγα τη διηύθυναν ο Αντώνης Καρκαγιάννης και ο Κυριάκος Κορόβηλας. Εκανα παρουσιάσεις βιβλίων Ιστορίας, γιατί στο μεταξύ, μετά τη Νομική είχα τελειώσει το δεύτερο πτυχίο μου, που ήταν Ιστορία στο Παρίσι. Είχα κάνει και μια μεγάλη συνέντευξη με έναν από τους σημαντικότερους ιστορικούς του εικοστού αιώνα, τον μεσαιωνολόγο Ζακ Λε Γκοφ.
– Πόσο έχει αλλάξει η βιβλιοκριτική από το 1997 που δημιουργήσατε το ένθετο «Βιβλία»;
– Πάρα πολύ, αλλά δεν μπορώ να πω αν είναι προς το καλό ή προς το κακό. Υπάρχει τόσο μεγάλος πληθωρισμός, όπως και παντού, που πλέον κανένας κριτικός δεν είναι αναγνωρίσιμος. Παλιά έλεγες ο Τσακνιάς, ο Αλέξανδρος Κοτζιάς, ο Κώστας Σταματίου στα «Νέα». Είχαν υπογραφή οι κριτικές βιβλίων. Σήμερα, εκτός από τους κριτικούς που έχουν απομείνει –ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, η Ελισάβετ Κοτζιά κ.ά.– έχουμε έναν πληθωρισμό κριτικών σημειωμάτων, αρκετά από τα οποία δημοσιεύονται σε πολλές ιστοσελίδες εξειδικευμένες στο βιβλίο, ενώ βλέπω και αρκετές αναπαραγωγές δελτίων τύπου. Από την άλλη, μπορείς να πεις ότι πλέον το βιβλίο έχει μεγαλύτερη ορατότητα. Παλιά είχες μερικές στήλες σε εφημερίδες, ενώ τώρα υπάρχει αυτό το τεράστιο πεδίο που λέγεται Διαδίκτυο, αλλά και το BookTok, ένα πολύ επιδραστικό μέσο για την προβολή των βιβλίων. Για την ακρίβεια, δεν είναι απλώς προβολή· δημιουργεί εμπορικά φαινόμενα γύρω από βιβλία.
– Τι θέση έχουν οι εφημερίδες σε έναν κόσμο όλο και πιο ψηφιοποιημένο, με όλο και περισσότερους περισπασμούς;
– Είμαι λάτρης των εφημερίδων. Είμαι συνδρομητής σε τρεις: στην «Καθημερινή», στη Le Monde, στους New York Times, ενώ κάθε Σάββατο αγοράζω τους Financial Times, που έχουν το Arts & Life, νομίζω το καλύτερο ένθετο για τις τέχνες στον δυτικό Τύπο. Οι εφημερίδες αναπροσαρμόζονται, δεν πέθαναν όπως είχε προβλεφθεί. Επεσαν έξω οι μελλοντολόγοι, που στο τέλος της δεκαετίας του ’90 έγραφαν για το τέλος του βιβλίου και των εφημερίδων. Το αν μια εφημερίδα κυκλοφορεί σε έντυπη ή ηλεκτρονική έκδοση δεν με ενδιαφέρει τόσο. Με ενδιαφέρει η κουλτούρα της εφημερίδας, η συντακτική ομάδα που κάνει την επιλογή και την ιεράρχηση των θεμάτων, που δημιουργεί την αξιοπιστία και την εγκυρότητα, τα στοιχεία της παλιάς, της legacy εφημερίδας.
– Πώς έχετε οργανώσει τη βιβλιοθήκη σας;
– Εχω πολλές βιβλιοθήκες. Μία βρίσκεται στο σαλόνι του σπιτιού μου και είναι η βασική μου βιβλιοθήκη. Οπως την κοιτάτε, στην αριστερή πλευρά, από πάνω μέχρι κάτω βρίσκονται οι βιογραφίες – είμαι λάτρης των βιογραφιών. Στο κέντρο θα βρείτε οτιδήποτε έχει σχέση με Σολωμό, Παλαμά, Σεφέρη, Ελύτη – τα ποιήματα, αλλά και οτιδήποτε έχει γραφτεί γι’ αυτούς· η αλληλογραφία του Σολωμού, για παράδειγμα, είναι μαγική ή η αλληλογραφία του Σεφέρη. Και στη δεξιά πλευρά έχω όλα τα βιβλία για το κρασί. Οχι για το κρασί αυτό καθαυτό, σαν γευσιγνωσία, αλλά για την κουλτούρα, την κοινωνιολογία του κρασιού, για την «πολιτική» του σε διάφορα διαμερίσματα και περιοχές της Γαλλίας – την Προβηγκία, το Μποζολέ, το κομμάτι γύρω από το Παρίσι. Είναι βιβλία που έχουν να κάνουν με τις κοινωνικές συγκρούσεις του κρασιού, την τεχνολογία του, θα τα χαρίσω όμως στη Βιβλιοθήκη Οίνου που ετοιμάζει ο Μιχάλης Μπουτάρης στη Νάουσα. Και έπειτα έχω κι άλλες βιβλιοθήκες: μία με ειδικά βιβλία για το πανεπιστήμιο –μελέτες για τα Μέσα και τη δημοσιογραφία–, μία με ελληνική λογοτεχνία, ενώ έχω και μία στο εξοχικό μου στην Αίγινα.
Από την ΑΙ στον Aη Νικόλα
Οι αλλαγές που φέρνει η τεχνητή νοημοσύνη στις εκδόσεις δεν τον φοβίζουν. Η διαφορά από προηγούμενες τεχνολογίες, όπως η τυπογραφία και η γραφομηχανή, που μορφοποιούσαν προϊόντα του ανθρώπινου μυαλού, είναι ότι με την ΑΙ έχουμε ένα περιεχόμενο που δεν παράγεται ακριβώς από την ανθρώπινη διάνοια. «Μπαίνουμε σε μια νέα εποχή, τη “μετατυπογραφία”, που είναι εντελώς διαφορετική. Θα υπάρξουν απώλειες θέσεων εργασίας, εξαφάνιση επαγγελμάτων, ενώ θα ενισχυθεί και το fake στοιχείο. Νομίζω όμως ότι το ανθρώπινο μυαλό δεν μπορεί να ξεπεραστεί. Διάβασα στους Financial Times μια συνέντευξη του σκηνοθέτη Ντάρεν Αρονόφσκι και του νομπελίστα ερευνητή Ντέμη Χασάμπη, που συνεργάζονται στη δημιουργία ταινιών με τη χρήση ΑΙ και έλεγαν ότι ο άνθρωπος διαθέτει κάτι που η τεχνητή νοημοσύνη δεν έχει: την περιέργεια», λέει ο Νίκος Μπακουνάκης. Το επόμενο συγγραφικό του πρότζεκτ μοιάζει να το επιβεβαιώνει. «Eχει να κάνει με τη λατρεία του Αγίου Νικολάου», εξηγεί. «Θέλω να αναδείξω ένα προνεωτερικό δίκτυο, που ενοποιούσε όλο τον χριστιανικό κόσμο, μέσα από στοιχεία –εικονογραφικά, αφηγηματικά, αριθμολογικά– σχετικά με τον Aγιο Νικόλαο. Υπάρχει ολόκληρος κλάδος ερευνών που λέγεται “Νικολαϊκές σπουδές” και το κέντρο τους είναι στο Μπάρι της Ιταλίας, στο Μίσιγκαν και στη Βιρτζίνια των ΗΠΑ. Είναι ένα εκκεντρικό πρότζεκτ, το οποίο όμως θα το συνεχίσω όταν τελειώσει η θητεία μου στο ΕΛΙΒΙΠ».
Η συνάντηση
Επέλεξε το La Divina, το καφέ του Μουσείου Μαρία Κάλλας (Μητροπόλεως 44) και παρότι έφτασα λίγο νωρίτερα από την ώρα του ραντεβού, εκείνος ήταν ήδη εκεί, αναζητώντας στο μουσείο μια πινακίδα στην οποία αναγράφεται ένα δικό του σχόλιο για τη μεγάλη σοπράνο. Ηταν νωρίς το μεσημέρι, επομένως αρκεστήκαμε, ο μεν συνεντευξιαστής σε μια μπαγκέτα με καπνιστό χοιρινό και έναν διπλό εσπρέσο, ο δε συνεντευξιαζόμενος σε ένα τοστ ολικής με γαλοπούλα και έναν αφρώδη οίνο Piccini. Ισως έμεινα περισσότερο ευχαριστημένος με την επιλογή μου από ό,τι εκείνος με τη δική του. Πληρώσαμε 21,4 ευρώ, ευχαριστήσαμε τους υπευθύνους για την άψογη εξυπηρέτηση και βγήκαμε στη βουή και τη λάβρα μιας καλοκαιρινής και όχι πάντα μυθιστορηματικής Αθήνας.
