Μιλάει απλά, με αμεσότητα και χιούμορ. Ο καθηγητής Συνταγματικού ∆ικαίου και επίτιμος αντιπρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας Πέτρος Παραράς, ο πολυγραφότατος συγγραφέας και αρθρογράφος, ο ερευνητής με το ογκώδες έργο στη μελέτη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, κάνει τον συνομιλητή να αισθάνεται αμέσως φιλικά με τους ζεστούς τρόπους του, την ικανότητά του να γεφυρώνει αυτοστιγμεί την ιδέα με το πράγμα, την αφηρημένη έννοια με την απτή ανθρώπινη ύλη. Εχουμε καθίσει σε μια ήσυχη γωνιά στο σαλόνι της Αθηναϊκής Λέσχης για ένα ρόφημα πριν μεταφερθούμε δίπλα, στο εστιατόριο για το γεύμα, και μιλάμε για τα πρόσφατα εγκαίνια της βιβλιοθήκης την οποία άνοιξε ο ίδιος στο κοινό, με 40.000 βιβλία και περιοδικά, που όλα αναφέρονται στο δημόσιο δίκαιο και στα ανθρώπινα δικαιώματα.
Πώς κατάφερε να συγκεντρώσει τόσο πολλά βιβλία; «Οταν έκανα το μεταπτυχιακό και το διδακτορικό μου στο Παρίσι –εκεί πέρασα τα καλύτερά μου χρόνια–, μου ήταν αδύνατον να συγκεντρωθώ στις βιβλιοθήκες και αποφάσισα, φτάνοντας στα όρια των οικονομικών μου δυνατοτήτων, να αγοράζω τα βιβλία που χρειαζόμουν και να μελετάω στο διαμέρισμα στη Σιτέ. Εγινα μόνιμος τρόφιμος παλαιοπωλείων, κάθε εβδομάδα ήμουν στου Gibert. Αγόραζα βιβλία και τα μετέφερα στην Αθήνα όταν επέστρεφα. Πίσω στην Ελλάδα, ό,τι είχα μπει στο ΣτΕ, πήγαινα κάθε Κυριακή στο Μοναστηράκι με έναν συνάδελφο, επίσης μανιώδη συλλέκτη βιβλίων, τον Γιώργο Κουτνατζή, πατέρα του Στέλιου Κουτνατζή, γενικού γραμματέα του πρωθυπουργού. Εκεί συναντούσαμε και τον Βαγγέλη Γιαννόπουλο, μετέπειτα υπουργό του ΠΑΣΟΚ. Εκείνος ενδιαφερόταν για βιβλία πολιτικής ιστορίας. Για χρόνια βρισκόμασταν οι τρεις μας εκεί και σκαλίζαμε βιβλία.
»Ομως η “καταστροφή” ολοκληρώθηκε όταν πήγα το 1982 με υποτροφία στη Γερμανία, όπου έχουν καταπληκτικές εκδόσεις, παλιές και νέες. Ηταν το απόγειο. Γέμιζα το πορτ μπαγκάζ και το πίσω κάθισμα με βιβλία και τα έφερνα στην Αθήνα, όπου νοίκιασα ένα διαμέρισμα δίπλα στο σπίτι μου για να τα αποθηκεύω. Ετσι γεννήθηκε η ιδέα της βιβλιοθήκης. Σκέφτηκα, επειδή εγώ μπορώ να αγοράσω ένα βιβλίο για να το μελετήσω, δεν σημαίνει ότι και κάποιος άλλος μπορεί. Τα βιβλία συσσωρεύονταν πλέον παντού, στο δικηγορικό μου γραφείο, στο σπίτι, έως και η κρεβατοκάμαρα γέμισε ασφυκτικά – σκέτη απελπισία, όμως το είχε αποδεχθεί η γυναίκα μου, Νάντια. Είπαμε λοιπόν και με τους γιους μας, Γιάννη και Αλέξη, δικηγόρους στο ΣτΕ και το Ελεγκτικό Συνέδριο, ότι κάτι θα έπρεπε να γίνει. Τη λύση έδωσε μεγάλο άδειο διαμέρισμα δίπλα στο γραφείο μας, Πατησίων 46, όπου στήθηκε η βιβλιοθήκη, η οποία εμπλουτίζεται συνεχώς με νέες εκδόσεις οίκων από την Ελλάδα και το εξωτερικό».
Η βιβλιοθήκη είναι ένα ακόμη από τα επιτεύγματα του Διεθνούς Κέντρου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου Libertas το οποίο ίδρυσε ο κ. Παραράς το 2005. «Libertas, γιατί είμαι υπέρ της ελευθερίας και κατά των δεσμεύσεων», λέει χαριτολογώντας. «Αν και», λέει τώρα σοβαρά, «δεν υπάρχει ατομικό δικαίωμα που να μην υφίσταται κάποιον περιορισμό». Το κέντρο Libertas είναι γνωστό για τα ετήσια διεθνή συνέδρια που οργάνωνε επί σειράν ετών (2005-16) στην Αθήνα με θέμα ένα κάθε φορά ανθρώπινο δικαίωμα και εισηγητές κυρίως ξένους καθηγητές και ανωτάτους δικαστικούς, συχνά από το ΕΔΔΑ. Κάθε χρόνο μετά το συνέδριο το κέντρο εξέδιδε τον 700 σελίδων ξενόγλωσσο τόμο «L’ Annuaire International des droits de l’Homme», με το επιστημονικό και παρεμβατικό αποτύπωμα του κ. Παραρά, που ήταν και ο επιμελητής του κάθε τόμου. Οπως ήταν επιμελητής, επί δεκαετίες, και περιοδικών νομικού περιεχομένου (επί 23 έτη του ιστορικού «Συντάγματος» του Φαίδωνα Βεγλερή). Αποτελεί μικρό μόνο κομμάτι του μόχθου, που του έδωσε τον τίτλο του πλέον ακαταπόνητου εργάτη της νομικής επιστήμης. Εχει στο ενεργητικό του τη συγγραφή 13 βιβλίων, εκατοντάδων άρθρων, ενώ τα τελευταία 26 χρόνια εκδίδει ανελλιπώς ανά τρίμηνο «το 250 σελίδων περιοδικό “Δικαιώματα του Ανθρώπου”, με μελέτες και άρθρα, πάντα σε συνεργασία με φίλους Γάλλους και Γερμανούς καθηγητές – πρόσφατα παρουσιάσαμε το 100ό τεύχος του», αναφέρει. Το 2009, 35 ξένοι καθηγητές και δικαστές στο Στρασβούργο και το 2012, 53 Ελληνες καθηγητές και δικαστές του Δημοσίου Δικαίου τού προσέφεραν τιμητικό τόμο, οι πρώτοι για την προσφορά του στην εξέλιξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και οι δεύτεροι για την προσφορά του στην επιστήμη του Συνταγματικού Δικαίου.
– Υπάρχει οπισθοχώρηση όσον αφορά την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων;
– Από το 2010 οι κυβερνήσεις της Ουγγαρίας και της Πολωνίας ακολουθούν πρακτικές αντίθετες με το κράτος δικαίου και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ο Ορμπαν, με μεγάλη εκλογική δύναμη, εξασφαλίζει την επιθυμητή απόφαση με πλειοψηφίες, δημιουργεί αυθαίρετες καταστάσεις που καταστρατηγούν την ελευθερία της έκφρασης, το αυτοδιοίκητο των πανεπιστημίων, την ανεξαρτησία των δικαστηρίων. Εμείς έχουμε το ΣτΕ όπου προσφεύγει ο διοικούμενος για να βρει το δίκιο του και μαζί με τη διοικητική πράξη ελέγχεται και ο νόμος στον οποίο αυτή στηρίζεται. Στην Ουγγαρία διορίζονται δικαστές και εξαφανίζονται ανεπιθύμητοι άλλοι, στην Πολωνία, όπως έγραψε η Αν Απλμπαουμ, καταργήθηκε ένα δικαστήριο και διορίστηκε άλλο για να δικάσει συγκεκριμένες υποθέσεις. Στις δύο αυτές χώρες παρατηρείται κάμψη των ατομικών δικαιωμάτων. Είναι ανελεύθερες δημοκρατίες. Συγκεντρώνουν τις αρνητικές προϋποθέσεις για να τεθούν εκτός Ε.Ε. Ομως, μετά το Brexit, αν απομακρυνθούν άλλες δύο χώρες, είναι σαν να ξηλώνεις το πουλόβερ. Επιβάλλει η Ε.Ε. υψηλά πρόστιμα και τις κρατάει. Είναι ένα πρόβλημα που θα δούμε πώς θα αντιμετωπιστεί στο μέλλον.
– Είναι γενικότερη η κάμψη αυτή;
– Θεωρώ ότι σημειώνεται μια γενικότερη ύφεση ως προς την προστασία δικαιωμάτων του ανθρώπου, καθώς καταγράφονται ακρότητες τόσο από τους ανήκοντες στην άκρα Δεξιά όσο και από εκείνους στην άκρα Αριστερά. Ενα καθεστώς που αυθαιρετεί, που δεν σέβεται τα θεσμικά αντίβαρα, όπως η Δικαιοσύνη και οι κανόνες των ανεξαρτήτων Αρχών, είναι ένα αυταρχικό καθεστώς. Βέβαια, ως προς την ύπαρξη ανεξαρτήτων Αρχών διατυπώνονται αντιρρήσεις, κυρίως από Γάλλους καθηγητές και ακαδημαϊκούς, οι οποίοι θεωρούν ότι οι κυβερνήσεις πρέπει να φέρουν την ευθύνη των πράξεών τους και όχι να τη μετακυλίουν σε μια ανεξάρτητη αρχή, αναθέτοντας σε αυτήν μέρος του έργου τους· και αν διαπιστωθούν προβλήματα, να παραπέμπουν σε αυτήν για την όποια απόφαση. Δεν είναι η ανεξάρτητη αρχή μια αυτόνομη νησίδα, κι αυτή στο πλαίσιο μιας κυβέρνησης λειτουργεί. Και όταν παραβιάζονται κανόνες που δεν τηρούν ούτε οι ανεξάρτητες αρχές, τότε προβλέπεται αίτηση ακυρώσεως κατά αυτών, οπότε τελευταίος κριτής είναι το ΣτΕ.
«Θέλω να πω κάτι», συνεχίζει, «που δεν έχει απολύτως κατανοηθεί. Στις χώρες όπου ισχύει το ηπειρωτικό δίκαιο, υπέρτατη αρχή μας είναι η αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Και αξιοπρεπής άνθρωπος είναι ο ελεύθερος άνθρωπος. Στην Αμερική, όπου ισχύει το αγγλοσαξονικό κοινοδίκαιο (common law), δεν τίθεται η αξιοπρέπεια του ανθρώπου πάνω απ’ όλα, αλλά οι μπίζνες, τα ντόλαρς. Ο Τραμπ πετάει έξω χιλιάδες παιδιά, μετανάστες δεύτερης γενιάς. Δεν γίνονται αυτά τα πράγματα, σε όλα υπάρχει ένα όριο, μια μεσότης κατά τον Αριστοτέλη».
Πόσο ελεύθεροι είμαστε; «Δεν υπάρχει κανένα ατομικό δικαίωμα που να μην υπόκειται σε δεσμεύσεις. Και αν υφίσταται λόγος δημοσίου συμφέροντος, κάμπτεται όχι μόνο η οικονομική, αλλά και άλλες ελευθερίες. Μια μορφή δέσμευσης υπάρχει ακόμη και όσον αφορά δικαιώματα για τα οποία δεν υφίσταται επιφύλαξη του νόμου, όπως η τέχνη. Είναι υπέρβαση ορίου η προσβολή εκείνου που πιστεύει κάποιος ακράδαντα, πολύ βαθιά μέσα του – περίπτωση Charlie Hebdo. Δεν υπάρχει ελευθερία χωρίς όρια».
Δεν υπάρχει κανένα ατομικό δικαίωμα που να μην υπόκειται σε δεσμεύσεις. Και αν υφίσταται λόγος δημοσίου συμφέροντος, κάμπτεται όχι μόνο η οικονομική, αλλά και άλλες ελευθερίες. Δεν υπάρχει ελευθερία χωρίς όρια.
Οταν το Δημόσιο εξαπατά…το Δημόσιο
«Για να δείτε τα χάλια του Δημοσίου. Ηταν πέντε υποψήφιοι για θέση διευθυντή στο ΙΚΑ, πριν ακόμη γίνει ΕΦΚΑ. Εγινε η εκλογή ενός από αυτούς. Κατά της εκλογής προσέφυγαν στο ΣτΕ δύο από τους συνυποψηφίους, με τον ισχυρισμό ότι ήταν καλύτεροι. Εξέτασα τους φακέλους που είχαν κατατεθεί. Ο προηγούμενος διευθυντής έγραφε διθυράμβους για τον εκλεγέντα, ότι ήταν άριστος, ανυπέρβλητος. Τον κάλεσα και του ζήτησα να μου πει σε τι ακριβώς υπερείχε ο εν λόγω των άλλων. Α, μου λέει, “αυτός μας έσωσε”. “Με τι τρόπο;”, τον ρωτώ. “Κατάφερε με πλάγια μέσα να μην πληρώσει το Δημόσιο δραχμή για την εισαγωγή ιατρικών μηχανημάτων από το εξωτερικό. Ξέρετε πόσα κερδίσαμε από εισαγωγικούς δασμούς;”! Ακυρώθηκε βέβαια η απόφαση του ΙΚΑ»…
Η συνάντηση
Το γεύμα στην Αθηναϊκή Λέσχη, κερασμένο από τον κ. Παραρά, ήταν έξοχο. Πρώτο πιάτο ντολμαδάκια κασιώτικα, μανιταρόπιτα, πράσινη σαλάτα. Κύριο πιάτο ψάρι γλώσσα στη σχάρα. «Να σου πω να γελάσεις», λέει. «Σε μια διάσκεψη στο ΣτΕ λύσαμε το θέμα, όμως ο εισηγητής της υπόθεσης Γιώργος Δεληγιάννης και ο προεδρεύων Αθως Τσούτσος, άριστοι νομικοί αλλά ιδιαίτερα λεπτολόγοι, διαφωνούσαν στη διατύπωση σημείου στην αιτιολογία της απόφασης. Πέρασε μια ώρα. Σηκώθηκα από το τραπέζι και κάθισα σε μια πολυθρόνα. Πέρασε άλλη μισή ώρα. Συμφώνησαν. “Εσείς, κ. Παραρά, τι γνώμη έχετε;”, με ρωτάει ο πρόεδρος. Στο ρωμαϊκό δίκαιο υπάρχει η φράση “De minimis non curat praetor”, δηλαδή “περί των ελαχίστων δεν ασχολείται ο ηγεμών”. Κι εγώ, που δεν είχα αντέξει άλλο, λέω “De minimis non curat Petros”». Ολη όμως η σύνθεση του δικαστηρίου είχε χιούμορ.
