Αρκετοί ερευνητές ισχυρίζονται ότι τα Πανεπιστήμια μπορούν να θεωρηθούν ως πολύπλοκα κοινωνικά συστήματα, τα οποία προκειμένου να ανελιχθούν θα πρέπει να υιοθετήσουν νέες καινοτομίες ή και αλλαγές. Προκειμένου να υλοποιηθούν αυτές οι αλλαγές, δεν πρέπει να αγνοηθεί ο παράγων της ύπαρξης «κοινωνικής δομής» εντός των Πανεπιστημίων. Αυτός ο παράγων ερμηνεύεται καλύτερα από τον όρο «κοινωνικό κεφάλαιο». Επομένως, η επιτυχία ενός κυβερνητικού μέτρου που σχετίζεται με την Ανώτατη Εκπαίδευση στην πράξη εντοπίζεται στο ερώτημα: Ποια είναι η ανταπόκριση του κοινωνικού κεφαλαίου στις όποιες αλλαγές η Πολιτεία θέλει να εφαρμόσει στα Πανεπιστήμια της χώρας;
Συνειρμικά, καλούμαστε να απαντήσουμε: καταρχήν υπάρχει κοινωνικό κεφάλαιο μέσα στα Πανεπιστήμια; και στη συνέχεια να διερωτηθούμε: i) Υπάρχει χρηματικό κεφάλαιο, αναγκαία χρηματοδότηση για τα ΑΕΙ στα Πανεπιστήμια; ii) Πώς διαμορφώνεται το ανθρώπινο κεφάλαιο μέσα στα Πανεπιστήμια; Αν εξετάσουμε την πορεία του κοινωνικού κεφαλαίου στη χώρα μας, θα παρατηρήσουμε ότι, ενώ έχουμε καταφέρει να αυξήσουμε το κατά κεφαλήν εισόδημα, έχουμε πετύχει την επιμήκυνση της προσδοκώμενης ζωής και γενικά έχουμε μία εμφανή βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης, εν τούτοις έχουμε έλλειμμα κοινωνικού κεφαλαίου. Δεν υπάρχει πλέον αλληλεγγύη, κοινός στόχος, δεν ισχύει το «όλοι για έναν και ένας για όλους».
Δυστυχώς, τις περισσότερες φορές αυτό ισχύει και μέσα στα Πανεπιστήμια. Πολλοί απ’ τους καθηγητές αρχίζουν να βλέπουν το έργο τους ως επάγγελμα και όχι ως λειτούργημα και το γεγονός αυτό αποκαρδιώνει τους νέους ανθρώπους, τους φοιτητές τους, που διψούν για ελεύθερη μάθηση. Πολλές φορές οι φοιτητές αντιμετωπίζονται από τους καθηγητές τους με σκεπτικισμό, πολιτική σκοπιμότητα και ξύλινη. Θετικοί στόχοι, μεγάλες ιδέες, ανιδιοτελής προσφορά και μη αμειβόμενο έργο, δεν αναγνωρίζονται.
Τα Πανεπιστήμια, που θα έπρεπε να είναι εκκολαπτήρια ισχυρού κοινωνικού κεφαλαίου, στην καλύτερη των περιπτώσεων δίνουν στην κοινωνία άξιους managers, σκληρούς επαγγελματίες, «πετυχημένους» οικονομικά πολίτες. Ολα αυτά σε συνδυασμό με εγγενή προβλήματα της παιδείας, κυρίως της ανώτατης, που χρονίζουν, καθιστούν το χώρο πεδίο απροσδιόριστο. Η κατάσταση, σήμερα, στα Πανεπιστήμια δεν είναι η καλύτερη δυνατή, ιδιαίτερα μετά την αναγνώριση των Κέντρων Ελευθέρων Σπουδών Το κλίμα που επικρατεί στην ακαδημαϊκή κοινότητα είναι από ανησυχητικό μέχρι έντονα αρνητικό.
Οι φοιτητές αισθάνονται ότι θίγονται τα «κεκτημένα» επαγγελματικά τους δικαιώματα και έχουν αβεβαιότητα για το μέλλον. Η υποχρηματοδότηση των Πανεπιστημίων συνεχίζεται και πολλά προβλήματα που σχετίζονται με κτιριακές υποδομές και εκσυγχρονισμό των υποδομών, παραμένουν άλυτα. Φυσική συνέπεια είναι και η καθυστέρηση των ερευνητικών δραστηριοτήτων.
Ομως όλα αυτά δεν μπορούν να επηρεάσουν δραστικά την ποιότητα του έργου των δημόσιων Πανεπιστημίων, όσο το έλλειμμα του κοινωνικού κεφαλαίου. Η έλλειψη εποικοδομητικού διαλόγου και εμπιστοσύνης, αποτρέπει τη δημιουργία δικτύων συνεργασίας, συμπαγών ερευνητικών ομάδων, επιτροπών με κοινούς στόχους και οράματα για διάχυση της γνώσης. Καταλήγουμε ότι χρειάζεται μια νέα μορφή διακυβέρνησης των Πανεπιστημίων που θα στηρίζεται στο κοινωνικό κεφάλαιο και στην αυτονομία των Πανεπιστημιακών Ιδρυμάτων.
* Ο κ. Επαμεινώνδας Ε. Πανάς είναι καθηγητής Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, πρόεδρος του Τμήματος Στατιστικής.
