Ηταν προβλέψιμο, γραμμένο στη ροή της Ιστορίας, προς τη διεύρυνση της δημοκρατίας, ότι κάποτε τα πανεπιστήμια θα έπαυαν να προορίζονται για τους «ευτυχείς λίγους». Κάποτε θα έχαναν την κρυφή αριστοκρατική τους φύση για να γίνουν προσιτά σε ευρύτερα λαϊκά στρώματα. Μπορεί η εξέλιξη αυτή να περιέχει τον κίνδυνο ενός γενικά χαμηλότερου επιπέδου σπουδών, αλλά η αρνητική αυτή όψη αντισταθμίζεται από το σπουδαίο πλεονέκτημα της πλατύτερης διάδοσης της γνώσης, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την πνευματική υπόσταση των ανθρώπων και για την καλύτερη λειτουργία των θεσμών. Από την άποψη αυτή, όλο το πρόβλημα είναι η περιφρούρηση κάποιων ορίων ανεκτής υποβάθμισης – και η σταθερή προσπάθεια για το ανέβασμα του πήχεως.
Στο ίδιο πνεύμα, μοιραίο ήταν να γίνει αποδεκτή και η λειτουργία πανεπιστημίων με τοπική διασπορά των διαφόρων σχολών ή τμημάτων του. Μπορεί ένα κύριο αίτιο της διασποράς αυτής να είναι η διάθεση ικανοποίησης τοπικών μικροπολιτικών συμφερόντων, γεγονός παραμένει ότι οι σύγχρονες συγκοινωνιακές ευκολίες εκμηδενίζουν τη σημασία των αποστάσεων, ενώ η διασπορά λύνει και κάποια προβλήματα εγκατάστασης κτιρίων και προσώπων. Εξάλλου, πρέπει να ομολογηθεί ότι η εικόνα συντελεστών της πανεπιστημιακής ζωής (διδασκόντων ή διδασκομένων) που αξιοποιούν την τοπική συνύπαρξή τους κατά τις ελεύθερες ώρες τους για την ανάπτυξη κάποιων γόνιμων επαφών με συναδέλφους άλλων κλάδων ή άλλων επιστημών, ανταποκρίνεται μάλλον σε ένα νοσταλγικό όραμα.
Η δυνατότητα στελέχωσης
Αυτές οι διαπιστώσεις της πραγματικότητας είναι παρούσες, ρητά ή σιωπηρά, κατά τις συζητήσεις και τις αποφάσεις για την ίδρυση νέων πανεπιστημίων ή νέων σχολών. Πρωτίστως συνεκτιμώνται οι πολιτικές πιέσεις και η διάθεση ικανοποίησης τοπικών αιτημάτων (που καμιά φορά οδηγούν σε παράξενους συμψηφισμούς: φτιάξαμε αεροδρόμια, μη ζητάτε και πανεπιστημιακή σχολή…). Μαζί, βέβαια, σταθμίζονται και οι άλλοι αναγκαίοι συντελεστές: πιστώσεις, κτίρια, συγκοινωνιακή σύνδεση, αντιδράσεις από άλλες περιοχές… Ετσι, αντί για κάποια προνομιακά κέντρα, δημιουργείται ένα δίκτυο ανωτάτων σχολών που τελικά καλύπτει ολόκληρη τη χώρα.
Αυτό δεν θα ήταν κακό. Κακό όμως είναι ότι κατά τη στάθμιση των συντελεστών που πρέπει να συντρέχουν για να κριθεί δυνατή η ίδρυση ενός νέου πανεπιστημίου ή μιας νέας πανεπιστημιακής σχολής δεν φαίνεται να εξετάζεται αν υπάρχει διαθέσιμο το απαραίτητο διδακτικό προσωπικό. Το πρόβλημα είναι σοβαρό γιατί η ποιότητα ενός πανεπιστημίου εξαρτάται, κατά ένα κρίσιμο βαθμό, από την ποιότητα και τον αριθμό των προσώπων που πρόκειται να διδάξουν σε αυτό. Υπάρχουν, σε μερικούς κλάδους, πλεονάζοντες νέοι επιστήμονες που μπορεί να αξιοποιηθούν στα νέα πανεπιστήμια. Αλλά υπάρχουν και κλάδοι όπου, για διάφορους λόγους, η πανεπιστημιακή σταδιοδρομία δεν είναι αρκετά ελκυστική, είτε γενικά είτε σε μικρότερες επαρχιακές πόλεις. Ετσι κινδυνεύει η στελέχωση και των πανεπιστημίων να είναι, ποιοτικά ή ποσοτικά ή και τα δύο, πενιχρή. Δεν θα ήταν σωστό, πριν από κάθε απόφαση για ίδρυση νέου πανεπιστημίου ή νέας σχολής, να προηγείται κάποιος σοβαρός προβληματισμός για τις δυνατότητες στελέχωσής του;
Προβληματισμοί για το άσυλο
και τις εκλογές
Ενας άλλος προβληματισμός θα μπορούσε και θα έπρεπε να αφορά τη νομική ρύθμιση της λειτουργίας των νέων πανεπιστημίων. Είμαστε άραγε τόσο βέβαιοι ότι το καθεστώς που γενικά ισχύει για τα υπάρχοντα πανεπιστήμια είναι τόσο ικανοποιητικό ώστε να είναι αυτονόητη η επέκτασή του και στα νέα πανεπιστήμια; Ή μήπως τα νέα πανεπιστήμια μπορεί να γεννηθούν ελεύθερα από τις ρυθμίσεις που ατυχώς έχουν θεσπιστεί για τα υπάρχοντα πανεπιστήμια και απλώς διατηρούνται από το βάρος της αδράνειας και από τον φόβο του πολιτικού κόστους; Μήπως η ίδρυση ενός νέου πανεπιστημίου πρέπει να αποτελεί την καλοδεχούμενη ευκαιρία νέων ρυθμίσεων, πιο λειτουργικών.
Το άσυλο και οι εκλογές
Ως πρώτο αρνητικό γνώρισμα του σημερινού νομικού καθεστώτος των ανωτάτων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων θα ανέφερα το περίφημο «άσυλο», την απαγόρευση εισόδου δημόσιας δύναμης (πρακτικά: αστυνομίας) σε κάθε πανεπιστημιακό χώρο, αν δεν τελείται αυτόφωρο κακούργημα ή έγκλημα κατά ανθρώπινης ζωής ή αν δεν κληθεί από ένα ειδικό πανεπιστημιακό όργανο που δύσκολα συγκαλείται και ακόμα δυσκολότερα αποφασίζει να καλέσει την αστυνομία. Αυτό καθιερώθηκε ως (δικαιολογημένη) αντίδραση κατά των επεμβάσεων της χούντας στα πανεπιστήμια και σκοπό έχει την περιφρούρηση της ελεύθερης διακίνησης των ιδεών. Αλλά σε ένα δημοκρατικό καθεστώς, η ελεύθερη διακίνηση των ιδεών δεν κινδυνεύει από την αστυνομία – και ένα ανελεύθερο καθεστώς εύκολα θα καταργήσει ή θα περιφρονήσει τη νομική κατοχύρωση του ασύλου. Για την ώρα, η μόνη χρησιμότητά του είναι η παροχή της δυνατότητας σε όποια ομάδα, ομαδούλα ή και άτομο το θελήσει να κάνει όποιες καταλήψεις και όποιες καταστροφές θέλει. Και αυτής της δυνατότητας γίνεται συχνά χρήση, με αποτέλεσμα όχι μόνον ζημιές (καμιά φορά μεγάλες) αλλά και άμεση δυναμική παρεμπόδιση της διδασκαλίας, της έρευνας και βεβαίως της ελεύθερης διακίνησης των ιδεών.
Αν οι καταλήψεις και οι καταστροφές παρακολουθούνται (μάλλον αδιάφορα) από την κοινή γνώμη, ελάχιστα είναι σ’ αυτήν γνωστά για τον τρόπο ανάδειξης των οργάνων διοίκησης των πανεπιστημίων. Είχε θεωρηθεί δημοκρατική κατάκτηση η συμμετοχή των φοιτητών στα σώματα που εκλέγουν τους προέδρους των Τμημάτων, τους κοσμήτορες των Σχολών, προπάντων του πρύτανη και το Πρυτανικό Συμβούλιο. Εχει καταλήξει η συμμετοχή των φοιτητών, πολυάριθμη όπως είναι, να σημαίνει συμμετοχή των «συνδικαλιστών» εκπροσώπων τους, δηλαδή πρακτικά των διαφόρων κομμάτων που κατευθύνουν (ή… καπελώνουν) τις αντίστοιχες φοιτητικές παρατάξεις. Τελικά, το ποιος θα εκλεγεί κάθε φορά, πρύτανης ή κοσμήτορας ή πρόεδρος, εξαρτάται από το ποιος υποψήφιος θα πάρει, σχεδόν φανερά, το χρίσμα του ενός ή του άλλου κόμματος. Καλή τύχη -ή η σωφροσύνη του διδακτικού προσωπικού;- έχει κάνει ώστε στις πρυτανικές εκλογές (του Πανεπιστημίου Αθηνών, που ξέρω) να εκλέγονται κατά κανόνα, πρόσωπα άξια. θα μπορούσε κάλλιστα να είναι αλλιώτικα γιατί το σύστημα είναι κακό. Και μόνη η συζήτηση περί κομματικού χρίσματος αρκεί για να υπονομεύσει την ακαδημαϊκή καθαρότητα που θα ‘πρεπε να έχουν αυτές οι εκλογές. Αλλά η αριθμητικά υπέρμετρη συμμετοχή των φοιτητικών συνδικαλιστικών φορέων μοιραία οδήγησε σε αυτό το αποτέλεσμα.
Βολέματα
Αλλο κρίσιμο αρνητικό γνώρισμα του σημερινού καθεστώτος των πανεπιστημίων είναι αυτό που θα μπορούσε να ονομασθεί η αυτοματοποίηση της σταδιοδρομίας του διδακτικού προσωπικού. Αλλοτε για να εξελιχθεί κανείς στην ακαδημαϊκή σταδιοδρομία -και να φτάσει μέχρι τακτικός καθηγητής- δεν αρκούσε να είναι καλός, έπρεπε να είναι και καλύτερος από τους άλλους, με τους οποίους συγκρινόταν. Τώρα για άνοδο στις περισσότερες βαθμίδες μετά τη συμπλήρωση κάποιου χρόνου και με κάποια στοιχειώδη προσόντα ο υποψήφιος κρίνεται, αλλά δεν χρειάζεται να συγκριθεί με άλλους. Ετσι για τη θετική κρίση αρκεί κάποια συμπάθεια ή και κάποια συμπόνοια. Το αποτέλεσμα είναι ότι όλοι ξέρουν πως και χωρίς ειδική προσπάθεια κάποτε θα φθάσουν στην κορυφή, αφού η πυραμίδα έχει γίνει κύλινδρος.
Η απαρίθμηση των μειονεκτημάτων του σημερινού καθεστώτος θα μπορούσε να συνεχισθεί σε διάφορους τομείς από τους τρόπους χρηματοδότησης των Ανωτάτων Σχολών (προπάντων των παραλλήλων ερευνητικών προγραμμάτων και ινστιτούτων) μέχρι την ερασιτεχνική παρακολούθηση των μαθημάτων. O κατάλογος θα μπορούσε να λειτουργήσει ως δέσμη ευχών που αποθέτονται στο προσκέφαλο των νέων πανεπιστημίων για ένα καλύτερο μέλλον. Αλλά φοβάμαι ότι τέτοιες ευχές θα ήσαν πολύ λίγο ευπρόσδεκτες. Γιατί όλο και κάποιοι βολεύονται από την παρούσα κατάσταση…
