Ο ελληνικός αστικός χώρος γνώρισε θεαματικές αλλαγές στη μεταπολεμική περίοδο του 20ού αιώνα και πολλές πόλεις μεταμορφώθηκαν. Οι συνθήκες διαβίωσης σαφώς βελτιώθηκαν, αλλά ένα μεγάλο κομμάτι της ιστορικής ταυτότητας των πόλεων σαρώθηκε. Η αστικοποίηση ήταν και παραμένει ένα σύνθετο φαινόμενο.
Εχω στα χέρια μου το ετήσιο ημερολόγιο τοίχου που εκδίδει ο Ομιλος Φίλων της Θεσσαλικής Ιστορίας στη Λάρισα, με θέμα «Τα κτίρια της πλατείας Ταχυδρομείου». Μας θυμίζει, βεβαίως, τη χαμένη παράδοση των επιτοίχιων ημερολογίων, που αποτελούσαν συλλεκτικά είδη, ιδίως όταν εκδίδονταν από φορείς του πολιτισμού. Πρωτίστως, όμως, μας φέρνει ενώπιον της παλαιάς μορφής της Λάρισας, σε ένα από τα πιο κεντρικά σημεία της. Παλιές καρτ ποστάλ και φωτογραφίες, ορισμένες του Τάκη Τλούπα, μας δείχνουν διαφορετικές ποιότητες και ερμηνείες του αστικού χώρου. Αν υπήρχε η πρόνοια να διασωθούν κάποια από τα εικονιζόμενα κτίρια, η Λάρισα θα είχε βαθύτερη ιστορική ταυτότητα και υπεραξία στο διαθέσιμο κτιριακό της απόθεμα.
Είναι μια αφορμή, η έκδοση αυτή, για να συλλογιστεί κανείς τον τρόπο με τον οποίο εξελίχθηκαν οι διαδρομές ιστορικής αυτογνωσίας στα ελληνικά αστικά κέντρα. Ηδη προπολεμικά υπήρχαν σύλλογοι, ιστοριοδίφες και ερευνητές, αλλά περισσότερο οργανωμένες κοινωνικές τάσεις εμφανίστηκαν μετά τη Μεταπολίτευση και κυρίως μετά το 1990. Θυμάμαι εκείνη την περίοδο, μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, είχε αναζωπυρωθεί σε όλον τον ελλαδικό χώρο το ενδιαφέρον επανασύνδεσης με ολόκληρες ιστορικές περιοχές και διαδρομές των Ελλήνων στα Βαλκάνια, στη Μαύρη Θάλασσα, στη Μικρά Ασία, στον Πόντο και στην Αίγυπτο, τάση που αποτυπωνόταν σε εκδόσεις, εκθέσεις, ομιλίες και έρευνες.
Σποραδικά τα φαινόμενα, αλλά υπαρκτά και με σημαντικό αποτύπωμα. Οσο καταστρεφόταν η ιστορική φυσιογνωμία των πόλεων, τόσο εντεινόταν η ανάγκη κάποιων ιδιωτών ή φορέων να ερευνήσουν και να διασώσουν. Κυρίως να καλλιεργήσουν το δημόσιο αίσθημα απέναντι στην αξία της πολιτιστικής κληρονομιάς.
Σήμερα, οι ελληνικές πόλεις πάσχουν σχεδόν στο σύνολό τους από έλλειψη οράματος για το μέλλον. Συχνά, οι σκόρπιες αποκαταστάσεις ιστορικών κτιρίων μάς υπενθυμίζουν την πολλαπλασιαστική επίδραση της αρχιτεκτονικής στην ενίσχυση της τοπικής περηφάνιας, της οικονομίας, του τουρισμού, της κοινωνικής συνοχής και της αίσθησης του ανήκειν.
Παρά την καταστροφή της ιστορικής φυσιογνωμίας των ελληνικών πόλεων, πάντα υπάρχει δυνατότητα αφενός διάσωσης όσων κτιρίων έχουν αξία και αφετέρου δημιουργίας κινήτρων για παραγωγή καλής, σύγχρονης αρχιτεκτονικής.
