Οι Ανεξάρτητες Αρχές επανέρχονται στο τέλος του τρέχοντος έτους στο πολιτικό προσκήνιο, καθώς η Βουλή των Ελλήνων προκήρυξε, με πανελλήνια «πρόσκληση εκδήλωσης ενδιαφέροντος», την πλήρωση των θέσεων των επικεφαλής της Αρχής Διασφάλισης του Απορρήτου των Επικοινωνιών (ΑΔΑΕ), της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα (ΑΠΔΠΧ) και του Συνηγόρου του Πολίτη. Είναι τρεις από τις πέντε συνταγματικά κατοχυρωμένες Αρχές, ενώ οι άλλες δύο είναι το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης (ΕΣΡ) και το ΑΣΕΠ. Οι δύο πρώτες Αρχές έχουν ρυθμιστικό ρόλο στα αντίστοιχα πεδία δημόσιας πολιτικής και κυρίως ρόλο υπεράσπισης δικαιωμάτων των πολιτών.
Η τρίτη Αρχή, ο Συνήγορος, δεν έχει ρυθμιστικές αρμοδιότητες, αλλά μπορεί στην εξέλιξή του να ακολουθήσει δύο πρότυπα, σύμφωνα με μια χρήσιμη εννοιολογική διάκριση του νυν Συνηγόρου του Πολίτη, Ανδρέα Ποττάκη. Μπορεί να επικεντρωθεί στην υπεράσπιση των ατομικών ελευθεριών και στην πραγμάτωση του κράτους δικαίου, αναλαμβάνοντας έναν ελεγκτικό ρόλο απέναντι στη δημόσια διοίκηση. Εναλλακτικά ο Συνήγορος μπορεί να επικεντρωθεί στην επίλυση διαφορών μεταξύ δημόσιας διοίκησης και πολιτών. Θα πρόσθετα ότι στο δεύτερο μοντέλο ο Συνήγορος μπορεί να διευκολύνει την παροχή αγαθών και υπηρεσιών από τη διοίκηση προς τους πολίτες και ειδικότερα προς τους πιο αδύναμους από αυτούς, με τη συμμετοχή των ίδιων.
Αυτά είναι δύο διαφορετικά μοντέλα Ανεξάρτητων Αρχών, παρότι πρακτικά παρατηρούνται μείγματα του ενός και του άλλου σε καθεμιά από αυτές. Σύμφωνα με το πρώτο μοντέλο, που ταιριάζει περισσότερο στην ΑΔΑΕ και στην ΑΠΔΠΧ, οι Αρχές αυτές αφοσιώνονται στο να προστατεύουν και να εγγυώνται τα δικαιώματα των πολιτών. Λιγότερο ταιριάζει το πρώτο μοντέλο στον Συνήγορο του Πολίτη, γιατί διαφέρει από την αρχική σύλληψη αυτού του θεσμού ως διαμεσολαβητή μεταξύ διοίκησης και πολιτών και γιατί ο Συνήγορος στη χώρα μας δεν έχει τα θεσμικά εφόδια να εγγυηθεί τις ατομικές ελευθερίες των πολιτών. Το πρώτο μοντέλο έχει επικρατήσει σε ανατολικοευρωπαϊκές χώρες.
Σύμφωνα με το δεύτερο μοντέλο, που έχει επικρατήσει σε σκανδιναβικές χώρες, θεσμοί όπως ο Συνήγορος, αφοσιώνονται στο να παροτρύνουν έντονα τη δημόσια διοίκηση να λύνει τις διαφορές της με τους πολίτες με βάση –συμπληρωματικές μεταξύ τους– αρχές της διοικητικής δράσης. Δηλαδή, όχι αποκλειστικά με βάση την αρχή της νομιμότητας, αλλά επιπλέον με βάση τις αρχές της ισότητας, της χρηστής διοίκησης, της επιείκειας και της δικαιολογημένης εμπιστοσύνης των πολιτών προς τη διοίκηση. Θα πρόσθετα ότι, χωρίς να αποτελεί θεσμό του συστήματος δικαιοσύνης, πολλώ μάλλον έναν ακόμη εισαγγελικό θεσμό, ο Συνήγορος μπορεί να προκρίνει την προσφορά των υπηρεσιών του προς τα λιγότερο ευνοημένα μέλη της κοινωνίας. Δηλαδή, σε ένα πλαίσιο αρχών που θυμίζει κάπως τη θεωρία της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας, ο Συνήγορος θα έκρινε τις υποθέσεις των πολιτών με πρώτο γνώμονα την ίση μεταχείριση των πολιτών από τη διοίκηση και συμπληρωματικό γνώμονα την υποστήριξη των πιο ευάλωτων πολιτών.
Οι πολίτες θα ωφελούνταν περισσότερο αν ο Συνήγορος του Πολίτη, χωρίς να παραλείπει να υποστηρίζει ατομικές ελευθερίες και ιδίως κοινωνικά δικαιώματα, κυρίως παρενέβαινε στη διοίκηση για να επιδιώξει νόμιμες και εφικτές λύσεις στα προβλήματά τους.
Το πρώτο από τα δύο παραπάνω μοντέλα είναι πιο πολεμικό. Το δεύτερο είναι πιο ήπιο, καθώς, ανάλογα με την περίπτωση, ο Συνήγορος ζητάει από τη διοίκηση εναλλακτικές, αλλά νόμιμες, λύσεις προβλημάτων των πολιτών που έχουν «σκοντάψει» στην κακοδιοίκηση, π.χ., σε παράνομες, άστοχες, άδικες ή ανεπιεικείς συμπεριφορές δημοσίων υπηρεσιών. Σε τέτοιες περιπτώσεις, ο Συνήγορος αναπόφευκτα θα γίνεται δυσάρεστος προς τις υπηρεσίες στις οποίες απευθύνεται. Το να προκαλεί δυσαρέσκεια σε δημόσιες υπηρεσίες είναι μέρος του ρόλου του. Αλλά η δυσαρέσκεια πρέπει να είναι παραγωγική, να οδηγεί σε λύση προβλημάτων, αντί να καταλήγει άλλη μία συμβολική μάχη του «καλού» εναντίον του «κακού». Αυτόν τον δρόμο της διατήρησης της διοίκησης σε εγρήγορση, όχι με αντιπαλότητα, αλλά με συνεργατικότητα, είχε πάρει ο Συνήγορος κατά την ίδρυσή του (1997), προ σχεδόν 30 ετών. Ετσι τον είχε διαμορφώσει αρχικά ο πρώτος Συνήγορος, Νικηφόρος Διαμαντούρος.
Είναι αμφίβολο αν ο Συνήγορος στο μέλλον θα βοηθήσει τους πολίτες και τη δημοκρατία αν ακολουθήσει άλλον δρόμο από αυτόν του ήπιου διαμεσολαβητή. Στο δικό μας δικαιοπολιτικό σύστημα υπάρχουν άλλοι, καλύτερα εξοπλισμένοι, θεσμοί ελέγχου της διοίκησης: η Βουλή, άλλες Ανεξάρτητες Αρχές, τα δικαστήρια, καθώς και το Ελεγκτικό Συνέδριο. Αυτοί έχουν κυρωτικές αρμοδιότητες και πρακτικές δυνατότητες να επιβάλλουν μέτρα στη δημόσια διοίκηση. Ο Συνήγορος δεν είναι εξοπλισμένος με αντίστοιχες αρμοδιότητες. Ούτε πρόστιμα δεν μπορεί να βάλει, όπως μπορούν το ΕΣΡ για παραβιάσεις δικαιωμάτων των πολιτών από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και η ΑΠΔΠΧ για παραβιάσεις της νομοθεσίας περί προσωπικών δεδομένων. Ο Συνήγορος μπορεί πάντως, εφόσον προκύπτουν αποχρώσες ενδείξεις για τέλεση αξιόποινης πράξης, να αποστείλει τον σχετικό φάκελο μιας υπόθεσης στον εισαγγελέα.
Οι πολίτες θα ωφελούνταν περισσότερο αν οι κατεξοχήν ελεγκτικοί θεσμοί, που αναφέρθηκαν παραπάνω, λειτουργούσαν ταχύτερα και αποτελεσματικότερα. Και αν ο Συνήγορος, χωρίς να παραλείπει να υποστηρίζει ατομικές ελευθερίες και ιδίως κοινωνικά δικαιώματα σε μια εποχή κοινωνικών ανισοτήτων, παρενέβαινε στη διοίκηση όχι τόσο για να σταθεί αντίπαλός της ή για να γίνει κύριος συνομιλητής της, υποκαθιστώντας άλλους θεσμούς της δημοκρατίας, όσο για να επιδιώξει νόμιμες και εφικτές λύσεις στα προβλήματα των πολιτών. Ιδίως όσων πολιτών δεν αντέχουν οικονομικά να στραφούν στον ιδιωτικό τομέα για αγαθά και υπηρεσίες που τους προσφέρει ανεπιτυχώς ο δημόσιος τομέας.
*Ο Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο ΕΚΠΑ.
