Κάποτε ο Φρόιντ διηγήθηκε μια ιστορία: ένα παιδί φώναζε από το δωμάτιό του τη θεία του. «Θεία, μίλησέ μου, φοβάμαι». Η θεία απάντησε κάπως ψυχρά: «Και πώς θα σε βοηθήσει αυτό; Αφού δεν μπορείς να με δεις!». Το παιδί είχε έτοιμη την απάντηση, με τον τρόπο που μόνο τα παιδιά ξέρουν να απαντούν: «Οταν κάποιος σου μιλάει, είναι λιγότερο σκοτεινά».
Ο φόβος του σκοταδιού είναι αρχέγονος στον άνθρωπο. Ο Φρόιντ τον περιέγραψε «ως τον πρώτο φόβο που νιώθουμε, μαζί με τον φόβο για τη μοναξιά», γράφει η Κέιτ Σάμερσκεϊλ στο βιβλίο της «Φοβίες και μανίες. Η ιστορία του κόσμου σε 99 εμμονές» (μτφρ.: Ειρήνη Αποστολάκη, εκδ. Πατάκη).
Σε μία από τις λιγότερο προβεβλημένες σκηνές του αριστουργήματος «2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος» (1968) του μεγάλου Στάνλεϊ Κιούμπρικ, βλέπουμε τον προϊστορικό άνθρωπο τρομαγμένο μέσα στη σπηλιά του τη νύχτα, με το σκοτάδι να απλώνεται έξω, τον ένα να έχει κολλήσει πάνω στον άλλο. Ζαρωμένοι, κουρνιασμένοι, για να ζεσταθούν αλλά και για να διώξουν τον φόβο της νύχτας, στην εποχή πριν από την ανακάλυψη της φωτιάς, όταν η δύση του ηλίου σηματοδοτεί και ένα εσωτερικό όριο για τον πρωτόγονο. Αλλά και για τον σύγχρονο άνθρωπο το σκοτάδι παραμένει φόβητρο.
Ο λόγος περί νυκτοφοβίας, λοιπόν. Η Σάμερσκεϊλ αφιερώνει σε αυτόν τον τύπο φοβίας κάμποσες σελίδες. Το παράδοξο είναι ότι ο άνθρωπος, ως έμβρυο, σχηματίζεται επί σειρά μηνών μέσα σε έναν υγρό, κλειστό και σκοτεινό χώρο: την κοιλιά της μητέρας μας.
Τα μάτια του εμβρύου είναι συνεχώς κλειστά. Η εμπειρία της γέννησης ισοδυναμεί με ένα τρομακτικό, τραυματικό σοκ. Το φως, το κρύο, ο άπλετος χώρος είναι ο απόλυτος τρόμος, όχι η πρότερη κατάσταση που ταυτιζόταν με την απόλυτη ασφάλεια.
Ο φόβος για το σκοτάδι, γράφει η Σάμερσκεϊλ, ξεκινά γύρω στα τέσσερα χρόνια μας. Οταν αρχίζουμε να καταλαβαίνουμε ότι στο σκοτάδι η όραση σχεδόν μας εγκαταλείπει. Η πραγματικότητα μοιάζει να εξαϋλώνεται αίφνης. «Η νύχτα είναι σκοτεινή και γεμάτη τρόμους», ήταν η μόνιμη επωδός στο διάσημο «Game of Thrones».
Υπάρχει και μια άλλη παράμετρος: το σκοτάδι, η νύχτα κυρίως, είναι συνυφασμένο με τον «αδελφό του θανάτου», τον ύπνο. Και ο ύπνος με τα όνειρα – και με τους εφιάλτες. Το σκοτάδι είναι και μια εσωτερική μαύρη τρύπα: μια πύλη στο ασυνείδητό μας. Αρα και στη φαντασία μας. Επίσης, «σε έναν κόσμο γεμάτο φως και ηλεκτρισμό, η νύχτα μπορεί να γίνει καταφύγιο».
Το σκοτάδι είναι αρχέγονος τρόμος. Αλλες φοβίες είναι σύγχρονες: η νομοφοβία π.χ. Οχι, δεν είναι φόβος προς τον νόμο αλλά φόβος έλλειψης του κινητού μας τηλεφώνου (No Mobile – NoMo). Περισσότερα όμως επ’ αυτού αύριο.
