Το ξέσπασμα βίας σε χωριό στη ρίζα του Ψηλορείτη πριν από λίγες ημέρες προκαλεί πολλές σκέψεις, πολλά ερωτήματα και, βεβαίως, εύκολα σχόλια και συμπεράσματα ως προς την έφεση των Κρητικών προς τη βία και τη βεντέτα, καθώς και για το πρόβλημα της ευρύτατης οπλοκατοχής και οπλοχρησίας στο νησί.
Σπουδαίοι ανθρωπολόγοι και κοινωνιολόγοι έχουν διερευνήσει τα βαθύτερα αίτια αυτής της κουλτούρας, η οποία δεν αναγνωρίζει στο κράτος το δικαίωμα στο «μονοπώλιο της νομιμοποιημένης βίας». Η αιματοχυσία στα Βορίζια έχει ιδιαίτερη σημασία σήμερα, καθώς υποδηλώνει ότι παρά τις προσπάθειες για «σασμό», οι πληγές παρέμειναν ζωντανές, ώστε, με την πρώτη ευκαιρία, να ξεσπάσει πόλεμος. Επείγει να καταλάβουμε τι συνέβη. Να μάθουμε εάν ήταν τέτοια η έχθρα που η συνύπαρξη των αντιμαχόμενων οικογενειών θα καλλιεργούσε πάντα τριβές, καθιστώντας τη σύρραξη αναπόφευκτη. Ή μήπως είχε σημειωθεί ουσιαστική πρόοδος, αλλά όχι τόση ώστε να αποφευχθεί η «κακιά ώρα», η στιγμή που κυριαρχεί η «κόκκινη ομίχλη» της οργής, του ξεσπάσματος βίας, εναντίον του εχθρού που εμφανίζεται ως δικαιολογημένος στόχος. Αυτή η στιγμή διαμορφώνει το πλαίσιο στο οποίο οι άνθρωποι της τοπικής κοινωνίας καλούνται να ζήσουν. Από τη διαχείρισή της θα κριθεί το μέλλον του χωριού τους, και το δικό τους.
Το παρελθόν, δυστυχώς, προσφέρει ανεξάντλητο υλικό για τη συντήρηση της έχθρας, καθώς όλοι επιλέγουν αυτό που θέλουν να θυμούνται.
Οι επιλογές των εμπλεκομένων δεν είναι πολλές. Ή θα συμφωνήσουν να αφήσουν την έχθρα πίσω τους, κάτι που απαιτεί και δίκαιη διευθέτηση των ζητημάτων που τους χωρίζουν· ή θα φύγει η μία οικογένεια από την περιοχή· ή θα συνεχίσουν όπως τώρα, σε μια δύσκολη συνύπαρξη έως την επόμενη αφορμή ανάφλεξης. Η «ειρήνη» σε τέτοια περίπτωση είναι πολύ δύσκολη, καθώς το αίσθημα «δικαιοσύνης» δεν κρίνεται μόνο από υπαρκτά, σημερινά ζητήματα, όπως κτηματικές διαφορές, βοσκοτόπια, αθέμιτοι έρωτες κ.ά., αλλά από μνήμες και τραύματα που συμβάλλουν στην εικόνα που έχουν τα μέλη κάθε οικογένειας για τον εαυτό τους και την οικογένεια σε σχέση με άλλους. Το παρελθόν προσφέρει ανεξάντλητο υλικό για τη συντήρηση της έχθρας, αφού όλοι επιλέγουν αυτό που θέλουν να θυμούνται και ουδείς μπορεί να εισβάλει στις μνήμες τους για να τις αλλάξει. Σήμερα αναζωπυρώθηκαν οι μνήμες των φόνων του 1955. Στο μέλλον, άλλοι θα θυμούνται τους σημερινούς νεκρούς για να δικαιολογήσουν το χέρι που θα σηκώνουν εναντίον του εχθρού.
Καθώς περιμένουμε απαντήσεις (πρώτα από αστυνομικούς, ύστερα από δημοσιογράφους και δικαστές, και αργότερα από επιστήμονες), βλέπουμε πόσο σκληρή είναι η τυραννία της μνήμης. Οταν άνθρωποι αψηφούν το μέλλον του τόπου, το μέλλον των παιδιών τους, όταν σκοτώνουν και σκοτώνονται για ασήμαντο λόγο, η τυραννία αυτή δεν μαλακώνει με νουθεσίες και τιμωρίες «απ’ έξω». Ούτε με το πέρασμα του χρόνου. Οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές/θύματα πρέπει να φανταστούν το γενικό καλό και όχι μόνο το δικό τους επιλεκτικό «δίκιο».
