Αλλος φοβάται τις αράχνες· άλλος τα ύψη ή τους κλειστούς χώρους και άλλοι τα πλήθη. Υπάρχουν κι εκείνοι που φοβούνται το φως, το νερό, το αίμα, τα φίδια ή τα ποντίκια. Κι ένα σωρό ακόμα πράγματα, που δύσκολα μπορούμε να φανταστούμε (φοβία απέναντι στα… αυγά; Και όμως!).
Η διαφορά ανάμεσα στον φόβο και στη φοβία είναι τεράστια. Είναι άλλο πράγμα να φοβάσαι, π.χ., να κολυμπήσεις στα βαθιά και τελείως διαφορετικό να μην τολμάς καν να βρέξεις τα πόδια σου στο νερό.
Είναι επίσης άλλο πράγμα το να μην μπαίνεις καν στη θάλασσα επειδή κάποτε παραλίγο να πνιγείς – αυτό είναι τραύμα, όχι φοβία. Ή, μάλλον, το τραύμα –μια τραυματική εμπειρία, ένας εξωτερικός παράγοντας– είναι που προκαλεί τη φοβία.
Με άλλα λόγια, η φοβία είναι κάτι βαθιά υποκειμενικό, ανεξάρτητο από τις εξωτερικές εμπειρίες και ακαθόριστο ως προς τις τυχόν συνέπειες, π.χ., του να δεις αράχνη. Οι αράχνες είναι όντως πάρα πολύ ψηλά στη λίστα με τις φοβίες και η αιτία είναι μάλλον ανεξήγητη: ελάχιστα είδη δαγκώνουν (οι αράχνες δαγκώνουν· δεν τσιμπάνε), ακόμα πιο λίγες είναι δηλητηριώδεις, συνεπώς προς τι τόσος σαματάς; Και όμως, η αραχνοφοβία είναι μία από τις πιο συχνές φοβίες.
Η φοβία ως ψυχολογική συνθήκη σχετίζεται με (ή πηγάζει από) εσωτερικά ελλείμματα, ακραιφνώς ατομικά, κι ωστόσο, πολλές έχουν μια συλλογική συνιστώσα. Το παράδειγμα των αραχνών είναι ενδεικτικό: ο ανθρώπινος πολιτισμός έχει κάτι σαν συλλογικό ανακλαστικό τη φοβία προς τα αραχνοειδή. Σαν μια κοινωνική επιταγή που «οφείλουμε» να ακολουθούμε.
Στο βιβλίο «Φοβίες και μανίες. Η ιστορία του κόσμου σε 99 εμμονές», που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πατάκη, σε μετάφραση της Ειρήνης Αποστολάκη), η Αγγλίδα δημοσιογράφος και συγγραφέας Κέιτ Σάμερσκεϊλ διερευνά τον κόσμο των φοβιών και των εμμονών του ανθρώπου.
Η Σάμερσκεϊλ καταγράφει επίσης φοβίες και μανίες σε μια λίστα που προκαλεί ίλιγγο, γνωρίζοντας πολύ καλά ότι ειδικά η συζήτηση με τις φοβίες έχει πολύ χώρο για χιούμορ. Ως γνωστόν, η ανθρώπινη κωμωδία μπορεί να απογυμνώσει τον άνθρωπο περισσότερο απ’ ό,τι η τραγωδία. Η τελευταία, αν μη τι άλλο, προσδίδει και μια κάποια αίγλη, έναν μύθο, κάτι μεγαλοπρεπές στα πάθη μας. Η κωμωδία καταδεικνύει την ασημαντότητά μας. Δεν αντέχεται εύκολα.
«Οταν ξεκίνησα την έρευνα για αυτό το βιβλίο», γράφει η Σάμερσκεϊλ, «δεν έβλεπα τον εαυτό μου ως άτομο με κάποια συγκεκριμένη φοβία –εκτός ίσως από την εφηβική μου αγωνία μήπως και κοκκινίσω, καθώς και το άγχος που μου προκαλούν οι πτήσεις–, ολοκληρώνοντας ωστόσο τη συγγραφή του, βρήκα τον εαυτό μου να βασανίζεται από κάθε φοβία που υπάρχει. Κάποια πράγματα απλώς αργούν να έρθουν στην επιφάνεια».
Ο Φρόιντ εξηγούσε πως «η φυγή από έναν εσωτερικό κίνδυνο είναι δύσκολη υπόθεση. Δεν είναι όπως με τον εξωτερικό κίνδυνο, όπου απλά το βάζεις στα πόδια».
Την εβδομάδα αυτή, λοιπόν, θα ασχοληθούμε με όσα μας φοβίζουν. Λογικά και παράλογα.
