Ενας ιστορικός κύκλος που άνοιξε πριν από 50 χρόνια φαίνεται ότι οδεύει προς το τέλος του. Είχε ανοίξει στα τέλη της δεκαετίας του 1970, μετά τις δύο διαδοχικές πετρελαϊκές κρίσεις και την κρίση στασιμοπληθωρισμού, με τη βίαιη απόσυρση της κεϋνσιανής διαχείρισης και, κυρίως, με την απώλεια της εμπιστοσύνης της κοινωνίας στους σύνθετους δημοκρατικούς θεσμούς που με αγώνες είχε δημιουργήσει. Σαν έτοιμος από καιρό, ο νεοφιλελευθερισμός εξόρμησε από το Μον Πελερέν στην οικουμενική αρένα, με κεντρικό σύνθημα μια εντελώς βλακώδη ιδέα: ότι η ανθρωπότητα πρέπει να εκχωρήσει στις αγορές την ευθύνη της ευημερίας της.
Τα λεφτά παράγουν ιδέες. Κι αυτή η ιδέα ήταν μια παραγωγή του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου που διεκδικούσε την πρωτοκαθεδρία. Οι αξίες του ουμανισμού, της κοινωνικής αλληλεγγύης και της δικαιοσύνης απωθήθηκαν από τη λογική του κέρδους, ο άνθρωπος υποβαθμίστηκε σε «οικονομικό ζώο», το συμφέρον του ορίστηκε σαράφικα (πόσα λεφτά μπορεί / πρέπει να βγάζει) και οι αγορές απορρυθμίστηκαν, ώστε ανεμπόδιστα να κάνουν το μόνο που ξέρουν και μπορούν: να αυξάνουν τον πλούτο και να τον κατανέμουν σε όσους είναι κάτοχοι ιδιοκτησίας. Η αγορά έπαψε να είναι ο (καλύτερος) υπηρέτης κι έγινε το (χειρότερο) αφεντικό.
Η πολιτική (με την έννοια των αντιπροσωπευτικών θεσμών, των συλλογικών αποφάσεων και της δημοκρατικής διακυβέρνησης) που τείνει να εκφράζει αξίες και προτεραιότητες της κοινωνίας, παραχωρούσε την πρωτοκαθεδρία στην οικονομία. Αυτό, μετά την πανδημία, άρχισε να αλλάζει. Σήμερα πια, η ιδέα της οικονομίας της αγοράς υφίσταται πολλαπλά πλήγματα και ρηγματώσεις που υποδηλώνουν το τέλος εποχής της κυριαρχίας της. Η πολιτική διεκδικεί την πρωτοκαθεδρία, το κράτος ανακτά κεντρικό, πρωταγωνιστικό ρόλο σε όλο τον κόσμο, και στη Δύση.
Επί δεκαετίες –γράφει η Μ. Ματσουκάτο– η οικονομική διακυβέρνηση στην Ευρώπη κυριαρχούνταν από την αντίληψη ότι ο ρόλος του κράτους περιορίζεται στη διόρθωση των «αστοχιών της αγοράς», αφήνοντας την κατεύθυνση της ανάπτυξης στις αγορές. Σήμερα, αυτό αλλάζει, η κλιματική κρίση, η ψηφιακή επανάσταση, οι γεωοικονομικοί ανταγωνισμοί κατέδειξαν ότι οι αγορές δεν παράγουν αυτορρυθμιζόμενες τα επιθυμητά αποτελέσματα.
Οταν η πολιτική διεκδικεί την πρωτοκαθεδρία από την οικονομία.
Στις ΗΠΑ –γράφει ο Ι. Κράστεφ–, μας αρέσει ή όχι, ο Τραμπ επαναβεβαιώνει την πρωτοκαθεδρία της πολιτικής, με τρόπο παρόμοιο με εκείνον της επαναστατικής Αριστεράς τον 19ο και τον 20ό αιώνα. Επεισε τους ψηφοφόρους ότι, αν μια κυβέρνηση πραγματικά θέλει να κάνει κάτι, μπορεί να το κάνει. Και ότι οι πολυδιαφημισμένοι φιλελεύθεροι περιορισμοί στην εκτελεστική εξουσία, όπως η ανεξάρτητη δικαιοσύνη ή οι ανεξάρτητες κεντρικές τράπεζες, συχνά χρησιμεύουν στις οικονομικές ελίτ ως δικαιολογίες για να μην κάνουν αυτά που μεγάλες κοινωνικές πλειοψηφίες θέλουν να γίνουν.
Ενας ιστορικός κύκλος κλείνει. Αυτό που ανοίγει μπροστά, ωστόσο, δεν είναι μονόδρομος, σταυροδρόμι είναι: Οταν η πολιτική επεμβαίνει στην οικονομία ως εξουσία δίχως δημοκρατικό έλεγχο, χωρίς κοινωνικές ευαισθησίες και προτεραιότητες, μπορεί να περιορίζεται η αγορά χωρίς να κερδίζει το δημόσιο συμφέρον, η μεγάλη κοινωνική πλειοψηφία – ίσως, μάλιστα, και εις βάρος της. Είναι ο δρόμος του αυταρχικού καπιταλισμού. Ο άλλος, είναι ο δρόμος της προόδου και της δημοκρατικής ευθύνης. Η ανάκτηση της πρωτοκαθεδρίας της πολιτικής μέσω της ανάκτησης της εμπιστοσύνης της κοινωνίας στον εαυτό της.
