«Μέσα απ’ της βιτρίνας τα θρύψαλα ακούω τη φωνή σου».
ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΣΑΒΒΟΠΟΥΛΟΣ
Ο άνθρωπος είναι «animal symbolicum» –ζώον που χρησιμοποιεί σύμβολα. Με τα σύμβολα σημαίνονται και κοινωνούνται οι ανθρώπινες εμπειρίες, μας θυμίζει ο αείμνηστος Χρήστος Γιανναράς, υπογραμμίζοντας την ετυμολογία της λέξης (συν+βάλλω). Τα σύμβολα επιφέρουν συν-εννόηση: συν-βάλλουν και συντονίζουν ατομικές εμπειρίες. Η σημαία, λ.χ., δεν είναι ένα απλό μοτίβο μορφών και χρωμάτων: σηματοδοτεί και συντονίζει τις εμπειρίες του έθνους.
Οταν τα σύμβολα περιβάλλονται από ιερότητα, εμπνέουν δέος – καλλιεργούν τον απροϋπόθετο σεβασμό· τη μη χρηστική-εργαλειακή στάση απέναντι στον κόσμο. Ενα τέτοιο σύμβολο είναι το Μνημείο του Αγνωστου Στρατιώτη. Η θυσία για την πατρίδα είναι η ιδρυτική πράξη της πατρίδας. Σημειώστε το αυτό.
Τα ιερά σύμβολα είναι άχρονα αλλά όχι ανιστορικά. Αν και η θυσία ως έννοια είναι πάνω από τον ιστορικό χρόνο, το περιεχόμενο της θυσίας δεν είναι. Μετά τον Εμφύλιο, μέχρι τον πολιτικό σεισμό του 1981, λ.χ., η θυσία των αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης απουσίαζε από το επίσημο κρατικό αφήγημα. Η πρόσληψη των συμβόλων μεσολαβείται αναγκαστικά από την ιστορική συγκυρία.
Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας πρότεινε την «αποστείρωση (του Μνημείου του Αγνωστου Στρατιώτη) από την τρέχουσα επικαιρότητα». Αυτό είναι ανέφικτο σε μια ανοιχτή κοινωνία. Η δυναμική των συμβόλων είναι ακατάσχετη: εισερχόμενα τα σύμβολα στον δημόσιο λόγο, μεταποιείται, εν δυνάμει, το νόημά τους. Το ομολογεί εμμέσως η επίμαχη κυβερνητική τροπολογία, αποδεχόμενη την «ανάδειξη της σημασίας» του Μνημείου. Η «ανάδειξη» είναι πολύσημη έννοια, δεν παγιώνεται εξουσιαστικά.
Στην ανοιχτή κοινωνία, τα εθνικά σύμβολα δεν μετατρέπονται σε τοτέμ, αλλά επιδέχονται ανανοηματοδότηση.
Οι Αφροαμερικανοί αθλητές που, αντί να στέκονται σε στάση προσοχής, γονατίζουν στην ανάκρουση του εθνικού ύμνου, διαμαρτύρονται συμβολικά διότι ο ύμνος κατέληξε να μη συμβολίζει την ισότητα αλλά την καταπίεση των μαύρων στην Αμερική. Η συν-εννόηση που υποδηλώνει το εθνικό σύμβολο καταρρέει όταν Αφροαμερικανοί πολίτες υφίστανται τη συστηματική και, ενίοτε, φονική αστυνομική βία. Στην ανοιχτή κοινωνία, τα εθνικά σύμβολα δεν μετατρέπονται σε τοτέμ, αλλά επιδέχονται ανα-νοηματοδότηση.
Εγκαθιστώντας το αυτοσχέδιο κενοτάφιο απέναντι από τη Βουλή, στον ευρύτερο ιερό χώρο του Μνημείου του Αγνωστου Στρατιώτη, οι συγγενείς και πολίτες που τιμούν τα θύματα των Τεμπών καταδεικνύουν συμβολικά, αφενός την ιερότητα του ιδιόχειρου μνημείου, αφετέρου την ευθύνη της πολιτείας γι’ αυτή την τραγωδία. «Τα παιδιά μας δεν έπεσαν υπέρ της πατρίδας, τα σκότωσε η πατρίδα», είπε ο Νίκος Πλακιάς, τραγικός πατέρας δύο νεαρών θυμάτων. Στον χώρο μπροστά στο Μνημείο εκδηλώνονται δύο αντιφατικές στάσεις: η επίσημη, που τιμά διαχρονικά τους πεσόντες υπέρ της πατρίδας, και η ανεπίσημη, που τιμά επικαιρικά τα θύματα της πατρίδας. Η αντιφατικότητα αυτή ενοχλεί τον εξουσιαστικό λόγο. Το αυτοσχέδιο κενοτάφιο θεωρείται μιαρό· ρυπαίνει και πρέπει να απομακρυνθεί.
Στο κλασικό βιβλίο της «Καθαρότητα και κίνδυνος» (1966), η ανθρωπολόγος Μαίρη Ντάγκλας διερεύνησε την έννοια της μιαρότητας ως αταξινόμητης ανωμαλίας – «ύλη εκτός θέσεως». «Καθαρό» είναι αυτό που είναι στη θέση του, ενώ το «ακάθαρτο», το «μιαρό», είναι ά-τοπο – δεν έχει θέση σε ένα σύστημα συμβολικής ταξινόμησης της πραγματικότητας. Ενώ η ταξινόμηση παράγει «ευταξία», η ρυπαρότητα συνιστά «αυθαιρεσία» (αποκαλυπτικό το λεξιλόγιο του πρωθυπουργού στη Βουλή).
Τα θύματα της πατρίδας δεν έχουν θέση στο επίσημο αφήγημα της θυσίας υπέρ της πατρίδας. Η ρυπαρότητα θα απομακρυνθεί (έστω και ετεροχρονισμένα) με διαδικασίες κάθαρσης, όπως η νομοθετική παρέμβαση για την «προστασία της ακεραιότητας και της κατά προορισμό χρήσης του Μνημείου του Αγνώστου Στρατιώτη». Αυτοσχέδια κενοτάφια δεν γίνονται αποδεκτά – αλλοιώνουν την κυρίαρχη ταξινόμηση («προορισμό χρήσης»). Οταν την ιερότητα του Μνημείου του Αγνωστου Στρατιώτη διακηρύσσουν χείλη που συστηματικά ψεύδονται, αποκρύπτουν, και/ή προπαγανδίζουν (από τις υποκλοπές και τον ΟΠΕΚΕΠΕ μέχρι τη δήθεν εξεταστική επιτροπή για τα Τέμπη), η έννοια της ιερότητας ευτελίζεται. Η αγάπη για την πατρίδα, αν είναι αυθεντική, δεν είναι ανώδυνη: επιβάλλει τη διαρκή μέριμνα να ανταποκρίνεται η πατρίδα στις ιδρυτικές προσδοκίες – μεταξύ άλλων, τη δικαιοσύνη. Οταν αυτό δεν συμβαίνει, ο λόγος περί πατρίδας απονεκρώνεται, δεν μας αφορά, εκπίπτει σε αυτοεξυπηρετική πατριδοκαπηλία.
Τραγωδίες συμβαίνουν στη ζωή. Το σημαντικό είναι πώς τις επεξεργαζόμαστε. Οταν το κράτος μετέχει άμεσα στη γένεσή τους, αμφισβητείται η ηθική νομιμοποίησή του. Το κράτος εξαγνίζεται όχι εξοστρακίζοντας τη «μιαρότητα», αλλά αναζητώντας την α-λήθεια – πασχίζοντας να συμπεριληφθεί ο συμβολισμός του «μιαρού» στην επίσημη αυτοκατανόηση. Το αυτοσχέδιο κενοτάφιο ανατρέπει την ταξινομική ευταξία αλλά, συγχρόνως, είναι η αφορμή για την ανασύστασή της. Απαραίτητη προϋπόθεση: να ακούσεις ειλικρινώς (και εγκαίρως) αυτό που σου λέει.
Μόνο όταν ενεργείς συμπεριληπτικά, αποφεύγεις τη διχαστικότητα. Η σχισμογένεση (η παραγωγή διαιρέσεων) αποφεύγεται όταν σκέφτεσαι σχεσιακά, μετατρέποντας την αρνητική αμοιβαιότητα σε θετική. Πώς; Κυρίως με θυσίες – όχι θυσίες ζωής, αλλά θυσίες συμβολικές. Να θυσιάσεις λ.χ. τον υπουργό Μεταφορών αποκλείοντάς τον διά βίου από το ψηφοδέλτιό σου· να θυσιάσεις το κομματικό όφελος χάριν της αλήθειας της εξεταστικής επιτροπής· να θυσιάσεις μέρος του πολιτικού κεφαλαίου σου αναδεχόμενος πλήρως τις ηθικοπολιτικές ευθύνες υπουργών σου. Οσο ο λόγος περί θυσίας παραμένει υποκριτικός, τόσο θα φουντώνει η διχαστικότητα.
*Ο κ. Χαρίδημος κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.
