Ηταν βάλσαμο η αισιοδοξία του καθηγητή Νίκου Αλιβιζάτου την περασμένη Κυριακή. «H κρίση αντιπροσώπευσης που διανύουμε σήμερα δεν είναι κάτι εξαιρετικό», έγραψε, «αλλά μια από τα ίδια, η οποία οφείλεται στην αδυναμία των πολιτικών μας για μακρόπνοο σχεδιασμό και για τις ελάχιστες εκείνες συναινέσεις που απαιτούνται για την πραγματοποίησή του» («Κυβερνησιμότητα και καταστροφολογία», «Καθημερινή», 26.10.2025)
Το επιχείρημά του βασίζεται στην ιστορική εμπειρία. «Μετά την επιτυχημένη (παρά τη Μικρασιατική Καταστροφή) εθνική ολοκλήρωσή της, το δεύτερο μεγαλύτερο επίτευγμα της νεότερης Ελλάδας είναι ότι κατάφερε να εμπεδώσει, ήδη από τον 19ο αιώνα, μια πλούσια κοινοβουλευτική παράδοση. Από τότε, η χώρα μας έδειξε ότι η αντιπροσωπευτική δημοκρατία μπορεί να ανθήσει (…) Και ότι μπορεί να αντιμετωπίσει επιτυχώς μείζονες κρίσεις, όπως ήταν παλαιότερα η κρίση του 1929 και, πιο πρόσφατα, η κρίση των μνημονίων».
Σωστά, μόνο που ισχύει και η παρατήρηση του Αμερικανού δημοσιολόγου Χερμπ Μπρόντι: «Μιλώντας για το μέλλον κοιτάζοντας το παρελθόν, προϋποθέτει ότι οι συνθήκες παραμένουν σταθερές. Είναι σαν να οδηγείς το αυτοκίνητο κοιτώντας μόνο τους καθρέφτες». Τώρα, δυστυχώς, οι συνθήκες αλλάζουν. Η Δημοκρατία υποχωρεί στις δυτικές χώρες, αυτές που είχαμε οδηγό και πρότυπο, «θέλοντες να εξομοιωθώμεν με τους λοιπούς συναδέλφους μας Ευρωπαίους χριστιανούς», καταπώς λέει η Διακήρυξη της Α΄ Εθνικής Συνέλευσης Επιδαύρου (1822).
Το πρόβλημα γίνεται επιτακτικό αν σκεφθούμε ότι ιστορικώς δεν έχουμε αναπτύξει το σύστημα αμοιβαίου ελέγχου και ισορροπιών των εξουσιών. Δεν έχουμε δημοκρατικά αναχώματα στην περίπτωση που η χώρα παρασυρθεί από το κύμα του δεξιού λαϊκισμού, το οποίο φουσκώνει στον χώρο των «πεφωτισμένων και ευνομουμένων λαών της Ευρώπης» (Επίδαυρος, 1822).
Το έλλειμμα δημοκρατικών αντιβάρων διευρύνεται, στο όνομα μιας αμφίβολης αποτελεσματικότητας του επιτελικού κράτους.
Κάποιος μπορεί να σκεφθεί: «Είδαμε και τα χαΐρια των Αμερικανών, που είχαν το πιο ρωμαλέο σύστημα θεσμικών αντιβάρων (checks and balances) στην παγκόσμια Ιστορία. Ο πρόεδρός τους κατεδαφίζει κάθε έννοια δικαίου και (κυριολεκτικώς) τον μισό Λευκό Οίκο». Ομως εκεί η δημοκρατική κατάπτωση οφείλεται σε μια σπάνια συναστρία, όπου η χειρότερη εκδοχή του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος (το MAGA) ελέγχει όλους τους αρμούς της εξουσίας. Το κρας τεστ για την παραμονή των ΗΠΑ στις υγιείς δημοκρατίες θα γίνει στις ενδιάμεσες εκλογές του 2026.
Στα καθ’ ημάς, το έλλειμμα θεσμικών αντιβάρων είναι τεράστιο. Το πανίσχυρο πρωθυπουργοκεντρικό σύστημα ήταν ουσιαστικώς ανέλεγκτο, αλλά το λεγόμενο «επιτελικό κράτος» κάνει τα πράγματα χειρότερα. Το έλλειμμα δημοκρατικών αντιβάρων διευρύνεται, στο όνομα μιας αμφίβολης αποτελεσματικότητας. Αυτό δεν σημαίνει ότι ζούμε στην Ουγγαρία του Ορμπαν, αλλά είναι σίγουρο ότι οι σημερινές παραβιάσεις δικαίου, τα τωρινά στραμπουλήγματα των θεσμών, μαζί με τις διαχρονικές πληγές, δημιουργούν πολιτικές παρακαταθήκες, πάνω στις οποίες θα πατήσουν άλλοι, αν –φευ!– σκάσει και στην Ελλάδα το (διογκούμενο σε όλη την Ευρώπη και κυρίαρχο στις ΗΠΑ) κύμα του δεξιού λαϊκισμού.
Υπάρχει ένα ακόμη «τυφλό σημείο» που δεν φαίνεται στους «πίσω καθρέφτες»: η κατάρρευση της ιδεολογικής ηγεμονίας της Αριστεράς. Αν και οι κομμουνιστογενείς δεν υπολήπτονται την «αστική δημοκρατία», στην Ελλάδα λόγω των μετεμφυλιακών διώξεων, η Αριστερά κατά τη Μεταπολίτευση έγινε (για λόγους αυτοσυντήρησής της) προμαχώνας της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Η ηγεμονία της συνετρίβη λόγω των υπερβολών της, το ίδιο και ο προμαχώνας, αλλά ο γνήσιος φιλελεύθερος χώρος δεν κατόρθωσε να καλύψει το κενό.
Επομένως είναι καλοδεχούμενη η αισιοδοξία του κ. Νίκου Αλιβιζάτου ότι «ο ελληνικός λαός θα ξεπεράσει την τωρινή κρίση αντιπροσώπευσης, όπως έκανε και στο παρελθόν», αλλά ας έχουμε και τα μάτια ανοιχτά.
