Οποιος δεν έχει παραταξιακές παρωπίδες το βλέπει καθαρά: ένα από τα δράματα της σημερινής Ελλάδας είναι ότι ο πόνος δεν μας ενώνει πολιτικά, μας χωρίζει. Πρόκειται για τεράστιο μετα-πρόβλημα: ο τρόπος που χειριζόμαστε τα προβλήματα είναι το μεγαλύτερό μας πρόβλημα.
Ποιος είναι αυτός ο τρόπος; Βαθιά διχαστικός. Η δολοφονία του Παύλου Φύσσα από νεοναζί αναμενόταν να επιφέρει απροϋπόθετη πολιτική ομοθυμία. Δεν συνέβη ακριβώς. Η θλίψη και η οργή συνοδεύθηκαν από μικρονοϊκές αντεγκλήσεις μεταξύ των δύο μεγαλύτερων κομμάτων. Επειτα από κάθε φονική φυσική καταστροφή δεν επέρχεται αμερόληπτος αναστοχασμός, αλλά οξεία πολιτική ένταση. Το πάνδημο πένθος για την τραγωδία των Τεμπών διαδέχθηκε η άμετρη κομματική σύγκρουση. Η διαμάχη για την προστασία του Μνημείου του Αγνωστου Στρατιώτη εντάσσεται σε αυτό το μοτίβο. Το επίσημο μνημείο από τη μια πλευρά, το αυτοσχέδιο κενοτάφιο από την άλλη (κυριολεκτικά). Η διχαστικότητα είναι εγγενές στοιχείο της πολιτικής νοο-τροπίας μας. Πώς και γιατί;
Στις ανθρωπολογικές μελέτες του στη Νέα Γουινέα, τη δεκαετία του 1930, ο Γκρέγκορι Μπέιτσον εντόπισε το φαινόμενο της «σχισμογένεσης»: οι ιθαγενείς αλληλεπιδρούσαν με τρόπο που παρήγε εντεινόμενες διαιρέσεις (σχισμές, ρωγμές), οι οποίες, βαθμιαία, έπαιρναν τη μορφή φαύλων κύκλων: η δράση του Α (ατόμου ή ομάδας) προκαλούσε την αντί-δραση του Β, η οποία προκαλούσε την περαιτέρω δράση του Α, κ.ο.κ. Ο Μπέιτσον διέκρινε δύο είδη σχισμογένεσης: τη «συμμετρική», όπου δράση και αντίδραση είναι ίδιες (π.χ. κούρσα εξοπλισμών: εξοπλίζομαι επειδή εξοπλίζεσαι), και τη συμπληρωματική, όπου δράση και αντίδραση είναι ανόμοιες, αλλά συμπληρωματικές (π.χ. κυριαρχία-υποταγή σε ένα ζευγάρι).
Σε αντίστοιχες μελέτες του στο Μπαλί, με την ανθρωπολόγο σύζυγό του Μάργκαρετ Μιντ, ο Μπέιτσον διαπίστωσε ότι, αντίθετα με τη Νέα Γουινέα, το μπαλινέζικο ήθος ήταν «μη σχισμογενές». Η κυρίαρχη μέριμνα ήταν η διατήρηση της σταθερότητας μέσα από διαρκείς προσωπικές προσαρμογές. Οι Μπαλινέζοι δεν πάσχιζαν να μεγιστοποιήσουν κάποια μεταβλητή (π.χ. πλούτος, ισχύς, κύρος), αλλά να διατηρήσουν την κοινωνική αρμονία.
Τα ανταγωνιστικά συστήματα αλληλεπίδρασης, όπως η φιλελεύθερη δημοκρατία και η ανταγωνιστική αγορά, είναι επιρρεπή στη σχισμογένεση, η οποία, στα άκρα, οδηγεί σε αρνητικά αποτελέσματα. Αυτά αποφεύγονται στο μέτρο που τα ανταγωνιστικά συστήματα αυτο- ή ετερο-ρυθμίζονται. Οι κυβερνήσεις λ.χ. παρεμβαίνουν στην αγορά· η Ευρωπαϊκή Εισαγγελία επεμβαίνει στις συμπαιγνιακές πρακτικές του ΟΠΕΚΕΠΕ (απάτη, ανοχή απάτης). Στην πολιτική, όμως, η ετερο-ρύθμιση έχει όρια, καθότι η δημοκρατία συνεπάγεται αυτοκυβέρνηση. Εμείς ορίζουμε πώς θα κυβερνηθούμε. Ουδείς λ.χ. μπορεί να μας επιβάλλει να είμαστε κόσμιοι και καλοπροαίρετοι όταν διαφωνούμε.
Εδώ ακριβώς είναι το πρόβλημα. Αν ο πολιτικός ανταγωνισμός δεν περιορίζεται από άρρητα δεσμευτικούς κανόνες συμπεριφοράς, οι παίκτες ενεργούν μεγιστοποιητικά για το συμφέρον τους, αγνοώντας το κοινό καλό που, κατ’ αρχήν, υπηρετεί ο πολιτικός ανταγωνισμός. Η αντιπαράθεση, τότε, πολώνεται και, στα άκρα, εκχυδαΐζεται. Μια ματιά στην Ελληνική Βουλή σήμερα πιστοποιεί του λόγου το αληθές.
Ενα από τα δράματα της σημερινής Ελλάδας είναι ότι ο πόνος δεν μας ενώνει πολιτικά, μας χωρίζει. Ο τρόπος που χειριζόμαστε τα προβλήματα είναι το μεγαλύτερό μας πρόβλημα.
Η άμετρη σύγκρουση, που ιστορικά διαπερνά το ελληνικό πολιτικό σύστημα, μετασχηματίζει ακόμη και περιστατικά που εμφανώς προσφέρονται για σύμπνοια σε αφορμές διχαστικής αντιπαράθεσης. Σε ένα σχισμογενές σύστημα, τραγικά συμβάντα εισέρχονται με αμιγώς ιδιοτελή τρόπο στον άμετρο πολιτικό ανταγωνισμό και τον εντείνουν (εργαλειοποίηση οι μεν, ενοχοποίηση οι δε). Αντιθέτως, ένα μη σχισμογενές σύστημα δεν εξαλείφει τις διαφορές που αναδεικνύει η αντιπαράθεση, αλλά τις εξισορροπεί, δίνοντας έμφαση σε κοινές αξίες. Τα αντίπαλα μέρη και μεριμνούν για το συμφέρον τους και συντηρούν τη σχέση τους. Ο ανταγωνισμός διαιρεί, η σχέση ενώνει. Και τα δύο είναι σημαντικά.
Ο εξουσιαστικός πολιτικός λόγος χαρακτηρίζει το Μνημείο του Αγνωστου Στρατιώτη ιερό. Πολύ σωστά. Ιεροί, επίσης, είναι και οι νεκροί δυστυχημάτων· δεν τους αντιμετωπίζουμε σαν μπάζα. Στα Τέμπη συνέβη κάτι βαθιά «υβριστικό»: οστά και υπολείμματα θυμάτων πετάχτηκαν με τα συντρίμμια. Στο πόρισμα του ΕΟΔΑΣΑΑΜ αναφέρεται ότι «μετά από συνεχή πίεση από τις οικογένειες των θυμάτων, πραγματοποιήθηκε τελικά μια νέα έρευνα για τα καμένα υπολείμματα του βαγονιού-εστιατορίου τον Νοέμβριο του 2023, όπου βρέθηκαν περισσότερα από 150 σπασμένα και καμένα κομμάτια ανθρώπινων οστών». Αν δεν υπήρχε η πίεση των συγγενών, τα υπολείμματα δεν θα ανακτώντο ποτέ. Αυτό λέγεται ύβρις. Το κράτος δεν απέτυχε μόνο λειτουργικά, όπως τεκμηριώνεται λεπτομερώς στο πόρισμα του ΕΟΔΑΣΑΑΜ, αλλά και ηθικά. Αδιαφόρησε για τους ζωντανούς και βεβήλωσε τους νεκρούς – αυτή είναι η γενική αίσθηση.
Ιδού η ελληνική σχισμογένεση. Στην επίσημη ιερότητα του Μνημείου του Αγνωστου Στρατιώτη αντιτάσσεται, στον ίδιο χώρο, η λαϊκή ιερότητα του αυτοσχέδιου κενοταφίου. Στον τελετουργικό στόμφο του «εύτακτου» κράτους, όπως αυτό εκπροσωπείται από την κυβέρνηση, αντιπαρατίθενται η «αυθαίρετη» μνημονική τελετουργία των «από κάτω» – τα φαναράκια, οι γλάστρες, τα λούτρινα και, κυρίως, τα ονόματα των θυμάτων, όλα όσα οι παραδοσιακοί πολιτικοί χλευάζουν ως «καντηλάκια του ΙΚΕΑ». Στο μέτρο που η ιερότητα του Αγνωστου Στρατιώτη τελετουργείται από το ηθικά αποτυχημένο κράτος, δεν εκφράζει την ιερότητα των θυμάτων – αυτό νιώθουν οι συγγενείς (και δεν είναι οι μόνοι). Είμαστε αντιμέτωποι με αντίπαλες ιερότητες. Καταλήγουμε, ξανά, σε αδιέξοδο. Οι σχισμές γίνονται ρήγματα και οι αποκλίσεις χάσματα.
Θα συνεχίσω στο επόμενο.
*Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.
