Πριν και κατά τη διάρκεια των πολέμων διεξάγονται πόλεμοι πληροφοριών. Μας είναι γνωστοί από την ιστορία του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και προγενέστερων πολέμων. Σκοπός τους, μεταξύ άλλων, είναι η παραπλάνηση του αντίπαλου στρατού, αλλά και η κάμψη του ηθικού του πληθυσμού της αντίπαλης χώρας. Σήμερα, πλέον, ειδικοί θεμάτων εθνικής ασφάλειας και επικοινωνιολόγοι υποστηρίζουν ότι συμβαίνει κάτι ευρύτερο και συνθετότερο από τους πολέμους πληροφοριών.
Λαμβάνουν χώρα πολυσχιδείς, μη στρατιωτικοί, πόλεμοι, οι υβριδικοί πόλεμοι. Σε αυτούς περιλαμβάνονται οποιεσδήποτε επιθετικές ενέργειες δεν υπερβαίνουν το κατώφλι της ένοπλης σύγκρουσης. Τέτοιες επιθετικές ενέργειες παροδικής αλλά και διαρκέστερης σημασίας είναι, για παράδειγμα, οι παρεμβολές στις πολιτικές (όχι μόνο στρατιωτικές) αεροπορικές μεταφορές και επικοινωνίες του αντιπάλου και η συστηματική εκμετάλλευση ήδη υφιστάμενων διαιρετικών τομών στο εσωτερικό της κοινωνίας του αντιπάλου, έτσι ώστε να διαταράσσεται η κοινωνική συμβίωση. Μετά την έναρξη της εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία, η επιτιθέμενη Ρωσία έχει κατηγορηθεί για τέτοιες ενέργειες όχι μόνο μέσα στην Ουκρανία, αλλά και μέσα σε δυτικοευρωπαϊκές χώρες. Οικείο σ’ εμάς παράδειγμα υβριδικού πολέμου είναι η οργανωμένη παρότρυνση της κυβέρνησης Ερντογάν προς πολλές χιλιάδες μετανάστες, με την οργανωμένη συνδρομή των τουρκικών αρχών, να περάσουν ομαδικά και ταυτόχρονα τα ελληνικά σύνορα στον Εβρο τον Φεβρουάριο – Μάρτιο του 2020.
Μέρος του υβριδικού πολέμου είναι και ο επικοινωνιακός πόλεμος. Δεν πρόκειται για τη γνωστή προπαγάνδα, αλλά για επιθετική χρήση της πληροφόρησης με σκοπό να πλήξει τον αντίπαλο. Παρότι Ελληνες ειδικοί της θεωρίας της επικοινωνίας (Β. Βαμβακάς, Ν. Παναγιώτου, Στ. Παπαθανασόπουλος κ.ά.) ίσως δεν θα συμφωνούσαν ακριβώς με τους παρακάτω όρους και το περιεχόμενό τους, ας υιοθετήσουμε τη γνώμη ότι υπάρχουν τρία είδη τέτοιας πληροφόρησης. Το πρώτο είδος είναι η γνωστή μας παραπληροφόρηση (disinformation), που σημαίνει ειδικά την αναληθή πληροφόρηση, που εξαρχής κατασκευάζεται και διαχέεται με δόλο. Θα μπορούσε να ονομαστεί και υποβολιμαία πληροφόρηση. Το δεύτερο είδος είναι η κακόβουλη πληροφόρηση (malinformation), που δεν είναι ψευδής, αλλά περιέχει προσεκτικά επιλεγμένα αληθινά γεγονότα και δεδομένα, κατάλληλα για να πλήξουν τον αντίπαλο. Παράδειγμα θα ήταν η επιλογή από ένα σύνολο διπλωματικών επιτυχιών και αποτυχιών του αντιπάλου, ειδικά και μόνο των αποτυχιών του. Τα δύο παραπάνω είδη πληροφόρησης περιέχουν το στοιχείο της πρόθεσης. Τέλος, υπάρχει και η παραπληροφόρηση χωρίς πρόθεση (misinformation). Είναι η διάδοση ψευδών πληροφοριών όχι από τον αντίπαλο, αλλά από εγχώριους φορείς, όπως τα παραδοσιακά Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας (ΜΜΕ), και από άτομα και κοινωνικά δίκτυα, χάρη στα νέα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Σε αυτήν την περίπτωση ο εχθρός ωφελείται από τη διάδοση ψευδών πληροφοριών χωρίς απαραιτήτως να μετέχει στο σχετικό εγχείρημα.
Οι κίνδυνοι εξαιτίας αυτών των τάσεων για τις δημοκρατίες είναι γνωστοί. Σε περιόδους πτώσης της εμπιστοσύνης των πολιτών προς τους δημοκρατικούς θεσμούς, θα μπορούσε να εμπεδωθεί η ιδέα ότι ζούμε μέσα σε ένα ασφυκτικό νέφος διαρκούς ψέματος και μισής αλήθειας. Και ότι καμία πληροφορία (είδηση, δεδομένο κ.ά.) δεν ισχύει μέχρις αποδείξεως του εναντίου. Πολλοί στην Ελλάδα ήδη αισθάνονται έτσι, από την περίοδο της οικονομικής κρίσης και εντεύθεν.
Σε περιόδους πτώσης της εμπιστοσύνης των πολιτών προς τους δημοκρατικούς θεσμούς, θα μπορούσε να εμπεδωθεί η ιδέα ότι ζούμε μέσα σε ένα ασφυκτικό νέφος διαρκούς ψέματος και μισής αλήθειας.
Στην Ευρώπη είναι τόσο διευρυμένες και συχνές οι τάσεις παραπληροφόρησης με πρόθεση, κακόβουλης πληροφόρησης και παραπληροφόρησης χωρίς πρόθεση, ώστε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ενωσης έχουν συστήσει μηχανισμούς αντιμετώπισής τους. Μερικοί από τους μηχανισμούς βρίσκονται σε υπηρεσίες πληροφοριών, άλλοι σε υπουργεία Αμυνας και άλλοι σε ανεξάρτητες αρχές. Δεν θα αρκούσαν όμως ο εντοπισμός και η διάψευση στοιχείων των παραπάνω τριών ειδών επιζήμιας πληροφόρησης, επειδή και τα τρία είδη μαζί συγκροτούν ένα κυρίαρχο, επιζήμιο, αφήγημα. Για παράδειγμα, ένα αφήγημα δικαιολογητικό της ενσωμάτωσης ουκρανικών εδαφών στη Ρωσία ή παλαιστινιακών εδαφών στο Ισραήλ. Οπότε το ζήτημα είναι όχι μόνον η αντιμετώπιση της επιζήμιας πληροφόρησης, αλλά και η άρθρωση, διάδοση και ηγεμόνευση εναλλακτικού αφηγήματος υπεράσπισης εκείνων που υφίστανται όχι μόνο τον πόλεμο με στρατιωτικά μέσα, αλλά και τον υβριδικό πόλεμο.
Ενα τέτοιο αφήγημα υπεράσπισης θα απαιτούσε οι υφιστάμενοι τον υβριδικό πόλεμο να αξιολογήσουν ποιες είναι οι απειλές πληροφοριών που δέχονται, πώς μπορούν να τις ανασχέσουν και ποιες είναι οι δικές τους επίμονες αδυναμίες (π.χ., κομματική πόλωση, δυσπιστία προς τους εγχώριους θεσμούς και γενικευμένη δυσπιστία των πολιτών μεταξύ τους). Ο υβριδικός πόλεμος ανοίγει νέα μέτωπα στα οποία οι ειδικοί σε θέματα ασφαλείας και οι στρατιωτικοί έχουν ρόλο, αλλά προφανώς χρειάζονται τη συνεργασία της δημόσιας διοίκησης, της εκπαίδευσης και των ΜΜΕ. Το ζήτημα της άμυνας έναντι του υβριδικού πολέμου είναι πολύ σύνθετο. Πολλές δημοκρατίες ευτυχώς το γνωρίζουν και θέλουν να αμυνθούν.
*Ο κ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του ΕΚΠΑ.
