«Τρέχα, σύντροφε, ο παλιός κόσμος είναι πίσω σου»
Σύνθημα του Γαλλικού Μάη ’68
Εγραφα στο προηγούμενο άρθρο (7/9/2025) ότι το διχοτομικό σχήμα «κακή – καλή» Ελλάδα είναι ερμηνευτικά απλοϊκό. Κυρίαρχοι ιστορικοί εθισμοί, όπως το πελατειακό-κομματικό κράτος, δεν είναι τοπολογικοί (εκεί η «κακή», εδώ η «καλή» Ελλάδα), αλλά φρακταλικοί – συνιστούν μοτίβα-πρότυπα συμπεριφοράς που, εν δυνάμει, αναπαράγονται σε όλους τους τομείς του δημόσιου βίου. Να το πω με διαφορετική μεταφορική γλώσσα: το πελατειακό-κομματικό κράτος συνιστά ένα μιμίδιο (meme) –μια εμπεδωμένη αντίληψη για τη σχέση κυβερνώντων – κυβερνωμένων– το οποίο μεταδίδεται μέσω των κοινωνικών δικτύων.
Δείτε τον σκανδαλώδη ΟΠΕΚΕΠΕ. Μεταξύ 2017-2025 λειτούργησε ένα εκτεταμένο κύκλωμα εξαπάτησης της Ε.Ε. Ευρωπαϊκές επιδοτήσεις παρανόμως καταβάλλονταν σε μη δικαιούχους. Το φαινόμενο δεν είναι καινούργιο. Οι ευρωπαϊκές αγροτικές ενισχύσεις είχαν γίνει, διαχρονικά, αντικείμενο απάτης.
Για να λειτουργήσει οργανωμένα ένα παράνομο κύκλωμα απαιτείται δίκτυο συνεργών. Εκτός από τους αγρότες, βουλευτές πρέπει να λειτουργήσουν ως μεσάζοντες, υπουργοί να κλείσουν τα μάτια, κομματικά διορισθέντες διοικητές να επιδείξουν ανοχή στην παρανομία. Ο ΟΠΕΚΕΠΕ είναι το αρχετυπικό σύμπτωμα της «κακής» Ελλάδας: μια συγκεκριμένη εκδήλωση της ευρύτερης νοοτροπίας πελατειακών σχέσεων που καταγωγικά διαπερνούν τον δημόσιο βίο.
Πώς εξηγείται, όμως, ότι η «κακή» Ελλάδα εμφανίζεται ακόμη και σε πεδία όπου, κατ’ αρχήν, θα ανέμενε κανείς να κυριαρχεί η «καλή» Ελλάδα; Δείτε το πεδίο της έρευνας. Το 2019, η κυβέρνηση Μητσοτάκη ίδρυσε το Εθνικό Συμβούλιο Eρευνας, Τεχνολογίας και Καινοτομίας (ΕΣΕΤΕΚ). Μέλη του διορίστηκαν άνθρωποι με κύρος και γνώση. Στην εναρκτήρια εκδήλωση του Συμβουλίου, ο πρωθυπουργός ήταν διθυραμβικός. Χαρακτήρισε το εγχείρημα «προσωπικό στοίχημα», οραματιζόμενος την Ελλάδα «περιφερειακό παίκτη» και πόλο έλξης των Ελλήνων ερευνητών που θα ήθελαν να επαναπατρισθούν («Κ», 10/12/2019). Oλα ωραία – η «καλή» Ελλάδα στην καλύτερη εκδοχή της.
Οπου οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν για να διανείμουν πεπερασμένους πόρους, αντλούν από εμπεδωμένες αντιλήψεις (πελατειακή συναλλαγή και ευνοιοκρατία), οι οποίες είναι προϊόντα των κυρίαρχων εθισμών σε μια κοινωνία.
Eξι χρόνια μετά, η «κακή» Ελλάδα πήρε το πάνω χέρι. Στις αρχές του 2025, έξι από τα 15 μέλη του ΕΣΕΤΕΚ παραιτήθηκαν, μεταξύ των οποίων ο διακεκριμένος πρόεδρός του, καθηγητής του Χάρβαρντ κ. Αρταβάνης-Τσάκωνας. Οι παραιτηθέντες εξέφρασαν την απογοήτευσή τους για την απουσία κυβερνητικής στρατηγικής για την έρευνα, τη δαιδαλώδη γραφειοκρατία, και την υπουργική αδιαφορία, άγνοια, και παρεμβατισμό. Επιπλέον, κατήγγειλαν «αναξιοκρατία» και «μάχες με διάφορα κέντρα –υποψηφίους, ερευνητές, πολιτικούς– που πίεζαν για το ποιοι πρέπει να είναι στις εκλογικές επιτροπές» (Αρταβάνης-Τσάκωνας, «Κ», 7/4/25) και «μικροπολιτικές σκοπιμότητες, όπως το βόλεμα πολιτευτών σε κυβερνητικές θέσεις και ισορροπίες μεταξύ υπουργείων» (Αγγελος Χανιώτης, καθηγητής στο Πρίνστον, 10/2/2025).
Η πρόσφατη περιπέτεια του ερευνητικού έργου «Εμπιστοσύνη στα αστέρια μας» επιβεβαίωσε τις παραπάνω καταγγελίες. Η αξιολόγηση του έργου προκάλεσε τεράστιο κύμα αντιδράσεων στην ερευνητική κοινότητα. Σε ανοιχτή επιστολή τους (28/8/2025), 875 επιστήμονες κατήγγειλαν όχι μόνο προχειρότητα και ερασιτεχνισμό, αλλά και υποψία «αναξιοκρατίας» και «σύγκρουσης συμφέροντος» αξιολογητών (περιλαμβανομένων συγγενικών σχέσεων). Η συγκεκριμένη αξιολόγηση «αποτελεί σύμπτωμα μεγάλης παθογένειας», δήλωσε ο διακεκριμένος ακαδημαϊκός κ. Γεώργιος Κόλλιας. «Σε κρίσιμες κυβερνητικές θέσεις τοποθετούνται πρόσωπα που […] κάνουν πελατειακή διαχείριση των θεμάτων», πρόσθεσε γενικότερα («Κ», 29/8/2025). Η «κακή» Ελλάδα κατίσχυσε της «καλής».
Ας δούμε το θέμα ευρύτερα. Τι παρατηρούμε; Η πελατειακή νοοτροπία δεν είναι ζιζάνιο που ξεριζώνεται, αλλά πολιτισμικός ιός που μεταδίδεται όταν οι συνθήκες είναι ευνοϊκές. Σε μερικά περιβάλλοντα (π.χ. αγροτικός τομέας) η μετάδοση διευκολύνεται περισσότερο – τα συμφέροντα είναι ισχυρά και διαρκή, η πελατειακή σχέση εμπεδωμένη ώστε να θεωρείται αυτονόητη, τα συναλλακτικά οφέλη απτά. Ακόμη, όμως, και σε περιβάλλοντα όπου έχουν εμπεδωθεί, κατ’ αρχήν, επαγγελματικές αξίες, όπως λ.χ. η επιστημονική αξιολόγηση, ο πελατειασμός και οι συναφείς πρακτικές της σύγκρουσης συμφέροντος, μεροληψίας, και αναξιοκρατίας, εν δυνάμει εμφιλοχωρούν. Γιατί; Διότι η κυρίαρχη νοο-τροπία της ευνοιοκρατικής συναλλαγής διαπερνά, με διαφορετικό τρόπο, ένταση και οφέλη για τον καθέναν, τις αντιλήψεις του πολιτικού, του αγρότη και του επιστήμονα.
Ο υπουργός «θέλει να έχει τα “μαγαζιά” του», είπε στην «Κ» (10/2/2025) παραιτηθέν μέλος του ΕΣΕΤΕΚ. Τα «μαγαζιά» προσδίδουν επιρροή, αποφέρουν ψήφους και, ενδεχομένως, μίζες. Ο αγρότης ζητεί την υποστήριξη του υπουργού, τη μεσολάβηση του βουλευτή και την ανοχή του κομματικού διοικητή για να αυξάνει παράνομα και, σίγουρα, άκοπα (δηλαδή, λαθρεπιβατικά) το εισόδημά του, με αντάλλαγμα την ψήφο του. Ο επιστήμονας ασκεί ευνοιοκρατικά την κρίση του, αυξάνοντας έτσι την ισχύ του και την εξαργυρώσιμη επιρροή του (τα δικά του «μαγαζιά»).
Εν ολίγοις, όπου οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν για να διανείμουν πεπερασμένους πόρους, αντλούν, ως κοινωνικά όντα που είναι, από εμπεδωμένες αξίες και αντιλήψεις (εν προκειμένω, πελατειακή συναλλαγή και ευνοιοκρατία), οι οποίες είναι προϊόντα των κυρίαρχων εθισμών σε μια κοινωνία. Φυσικά, οι δρώντες, ιδιαίτερα οι έχοντες θέσεις ευθύνης, έχουν πάντοτε δυνατότητες διαφορετικής από το κυρίαρχο πρότυπο δράσης – ενδέχεται λ.χ. να αντλούν από διαφορετικές αξίες και/ή να περιορίζονται από λειτουργικά θεσμικά αντίβαρα, ενώ μερικοί οργανισμοί ίσως έχουν αναπτύξει ισχυρά αντισώματα. Δεν υπάρχει αιτιοκρατία, υπάρχει όμως «έξις» – συνήθεια και τάση.
Η Ελλάδα δεν είναι «κακή» ή «καλή» – είναι φρακταλική. Αξιόμεμπτες νοοτροπίες δυνητικά αναπαράγονται σε όλο το κοινωνικό φάσμα. Πώς αλλάζουν; Θα συνεχίσω στο επόμενο.
*Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick, διεθνές μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας.
