Με αφορμή την τραγελαφική διαδικασία αξιολόγησης προτάσεων για το πρόγραμμα «Εμπιστοσύνη στα αστέρια μας», άνοιξε πάλι ο διάλογος για την αξία και για τις αδυναμίες της έρευνας στην Ελλάδα.
Εχοντας θητεύσει στο Εθνικό Συμβούλιο Ερευνας, Τεχνολογίας και Καινοτομίας (ΕΣΕΤΕΚ) και χωρίς να έχω επαγγελματική σχέση με κανέναν ερευνητικό φορέα, καταθέτω κι εγώ τη γνώμη μου πολύ συνοπτικά (ελπίζω αργότερα πιο αναλυτικά).
Υπάρχουν δύο δομικά χαρακτηριστικά στην κοινωνία και την οικονομία που περιορίζουν τις δυνατότητες για αναβάθμιση της έρευνας. Το πρώτο είναι η σύνθεση της παραγωγής, με ελάχιστες δραστηριότητες που θα μπορούσαν να αξιοποιήσουν πρωτοποριακή έρευνα, πόσο μάλλον «βασική».
Με αυτό το δεδομένο η κυβέρνηση φαίνεται να προκρίνει κυρίως την έρευνα για άμεση εφαρμογή, που μπορεί να βοηθήσει ορισμένους κλάδους να πλησιάσουν, αλλά όχι και να ξεπεράσουν τους ανταγωνιστές σε ανεπτυγμένες οικονομίες.
Πιστεύω ότι η κυβέρνηση κάνει λάθος, αλλά χρειάζεται εστιασμένη στρατηγική με καλή τεκμηρίωση για να αλλάξει γνώμη.
Η στρατηγική θα στηρίζεται σε εκτιμήσεις για την αριστεία των ερευνητικών ομάδων (όπου υπάρχει), για τη γενικότερη δυναμική του οικοσυστήματος έρευνας και καινοτομίας και για την ενδεχόμενη διεθνή ζήτηση για τα ευρήματα ελληνικών εργαστηρίων.
Τέτοια συνολική εκτίμηση δεν έχει γίνει.
Το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι ο κατακερματισμός της έρευνας σε πολλά ινστιτούτα, εργαστήρια και ομάδες ερευνητών χωρίς κρίσιμη μάζα.
Στο κράτος και στα πανεπιστήμια έχουμε περισσότερους ερευνητές (σε ισοδύναμο πλήρους απασχόλησης σε σχέση με τον ενεργό πληθυσμό) και περισσότερες δαπάνες για έρευνα (ως ποσοστό του ΑΕΠ) από τον μέσο όρο της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
Η απόδοση αυτών είναι καλή σε αριθμό δημοσιεύσεων, αλλά πουθενά δεν είναι πρωτοποριακή. Θα μπορούσε να ήταν αν οι δαπάνες ήσαν πιο συγκεντρωμένες σε λίγα θέματα και ινστιτούτα. Υπάρχει όμως μεγάλη αντίσταση από την ερευνητική κοινότητα για κάτι τέτοιο.
Υπάρχουν επίσης δύο θεσμικές αλλαγές που θα βελτίωναν την κατάσταση σε κάποιο βαθμό, με δεδομένα τα παραπάνω προβλήματα.
Η αξιολόγηση ερευνητικών ομάδων και ινστιτούτων πρέπει να έχει επιπτώσεις: για τις καλές περιπτώσεις πρόσθετη χρηματοδότηση, για τις χειρότερες μέχρι και κατάργηση.
Πρώτη, η δημιουργία ενός φορέα που θα διοικείται από επιστήμονες παγκόσμιου κύρους (εν μέρει από τη διασπορά), που θα αξιολογεί όλα τα πανεπιστημιακά τμήματα και τα ερευνητικά κέντρα (Ε.Κ.) με ενιαία κριτήρια και θα χαράσσει μεσοπρόθεσμη στρατηγική με θεματικές προτεραιότητες.
Τέτοια πρόταση είχαν καταθέσει η επιτροπή Πισσαρίδη το 2020 και το ΕΣΕΤΕΚ από το 2021 και μετά, με διάφορα κείμενα και εκδηλώσεις.
Το ΕΛΙΔΕΚ, που συμβάλλει θετικά στην κατανομή κονδυλίων για ερευνητικά προγράμματα, δεν μπορεί λόγω της συγκρότησής του να αναλάβει έναν στρατηγικό ρόλο που αναγκαστικά θα δυσαρεστεί τα ιδρύματα που θα μείνουν έξω από τις προτεραιότητες.
Η άλλη θεσμική αλλαγή είναι ότι η αξιολόγηση των ερευνητικών ομάδων και ινστιτούτων στα ΑΕΙ και στα Ε.Κ. θα πρέπει να έχει επιπτώσεις: για τις καλές περιπτώσεις πρόσθετη χρηματοδότηση και για τις χειρότερες περιπτώσεις οργανωτικές αλλαγές, μέχρι και κατάργηση.
Τέλος, υπάρχουν δύο διαχειριστικά θέματα που θα μπορούσαν να λυθούν άμεσα και θα βελτίωναν πολύ την κατάσταση: Η γραφειοκρατία για τις δαπάνες των προγραμμάτων (αγορά εξοπλισμού, αναλώσιμα, ταξίδια) είναι εξουθενωτική από τότε που αυτές εντάχθηκαν στο Δημόσιο Λογιστικό (ήταν απαίτηση των μνημονίων).
Αν λυθεί αυτό, όλοι οι ερευνητές θα ανακουφιστούν και θα επικροτήσουν.
Η άλλη διαχειριστική αλλαγή θα ήταν στο σώμα των επιστημόνων που αξιολογούν τις προτάσεις για ερευνητικά προγράμματα, έτσι ώστε να αποφύγουμε τον τραγέλαφο που συζητήθηκε πρόσφατα.
Το ΕΣΕΤΕΚ είχε υποβάλει πρόταση για αυτό το 2024 στο πλαίσιο των προτάσεών του για αναμόρφωση του ΕΛΙΔΕΚ. Θα είναι ομάδες επιστημόνων κυρίως από το εξωτερικό, σε τέσσερις θεματικές ενότητες, με τριετή θητεία και αμειβόμενοι. Ας εφαρμοστεί άμεσα.
Για τα μεγάλα δομικά ζητήματα θα χρειαστεί οργανωμένος διάλογος με διαβούλευση, τεκμηρίωση και συνθέσεις.
Ας πάρει την πρωτοβουλία η κυβέρνηση και ελπίζω να ανταποκριθούν με ευθύνη οι ερευνητές.
*Ο κ. Αρίστος Δοξιάδης ήταν αντιπρόεδρος του ΕΣΕΤΕΚ από το 2019 έως τις αρχές του 2025.
