Η πρόσφατη παραβίαση του πολωνικού εναέριου χώρου από ρωσικά drones ανέδειξε για άλλη μία φορά τη γεωπολιτική ρευστότητα που περιβάλλει την Ευρώπη. Η Βαρσοβία αντέδρασε γρήγορα και μεθοδικά: κίνησε τις νατοϊκές διαδικασίες διαβούλευσης και ενημέρωσης, αλλά δεν επικαλέστηκε το άρθρο 42.7 ΣΕΕ, ήτοι τη ρήτρα αμοιβαίας συνδρομής της Ε.Ε. Το ερώτημα που αναδύεται είναι εύλογο: γιατί ένα κράτος-μέλος απευθύνεται μόνο στη Συμμαχία και όχι και στην Ευρωπαϊκή Eνωση όταν αισθάνεται ότι απειλείται; Η απάντηση δεν αντανακλά σε μεγάλο βαθμό τις φιλοδοξίες της Eνωσης στον τομέα της άμυνας, φωτίζει ωστόσο τις θεσμικές και πολιτικές προκλήσεις που εξακολουθούν να υφίστανται. Η εν λόγω ρήτρα δεν έχει ακόμη μετατραπεί σε ένα εργαλείο συλλογικής άμυνας που θα ενέπνεε εμπιστοσύνη, θα παρείχε εγγυήσεις και θα λειτουργούσε ως το πρωτεύον σημείο αναφοράς για τα κράτη-μέλη.
Παρ’ όλα αυτά, το άρθρο έχει δυνατότητες. Προβλέπει την υποχρέωση παροχής συνδρομής, όχι απαραιτήτως στρατιωτικής, σε περίπτωση ένοπλης επίθεσης κατά κράτους-μέλους, και θα μπορούσε να αποτελέσει ένα απτό παράδειγμα ευρωπαϊκής αλληλεγγύης, στρατηγικής αυτονομίας και μια πρώτη προσπάθεια σύστασης ενός ευρωπαϊκού πυλώνα εντός της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας. Η έως τώρα περιορισμένη χρήση του, με μοναδικό παράδειγμα την κατ’ αρχήν συμβολική ενεργοποίησή του από τη Γαλλία το 2015 μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις, δεν πρέπει να οδηγεί στην απαξίωσή του, αλλά να υπενθυμίζει μια ευκαιρία που παραμένει αναξιοποίητη.
Το άρθρο 42.7 ΣΕΕ μπορεί να λειτουργήσει συμπληρωματικά και ενισχυτικά προς το ΝΑΤΟ, ιδιαίτερα σε μια περίοδο όπου το αμερικανικό ενδιαφέρον (συνεχίζει να) μετατοπίζεται προς τον Ινδο-Ειρηνικό, οι πολιτικές των ΗΠΑ προωθούν την απομόνωσή τους από τη διεθνή κοινότητα και το διεθνές δίκαιο υπονομεύεται διαρκώς. Παράλληλα, η Γηραιά Hπειρος μετατρέπεται σε πρόσφορο έδαφος για την εκδήλωση και βίαιη υλοποίηση αναθεωρητικών και επιθετικών ενεργειών από τρίτους δρώντες. Oπως υπογραμμίζει και η έκθεση Νιινίστο για την ετοιμότητα στην Eνωση, «η Ε.Ε. πρέπει να είναι καλύτερα προετοιμασμένη [σ.σ. για μια ένοπλη επίθεση κατά ενός κράτους-μέλους] από την ευρωπαϊκή σκοπιά, σε συνάρτηση και συμπληρωματικότητα με τη Βορειοατλαντική Συμμαχία». Μάλιστα, ο πρώην Φινλανδός πρόεδρος προτείνει ρητώς την ενίσχυση της επιχειρησιακής αξίας της ρήτρας μέσω επικαιροποίησης και τροποποίησης του σχετικού πλαισίου και ενσωμάτωσης της παρεχόμενης συνδρομής σε μια ευρύτερη ολιστική προσέγγιση. Η Ε.Ε. καλείται, λοιπόν, να ενηλικιωθεί ως υπεύθυνος δρων με συμπληρωματικό ρόλο στο ευρωατλαντικό σύστημα ασφαλείας.
Σε αυτό το πλαίσιο, η προσεχής ανάληψη της Προεδρίας του Συμβουλίου της Ε.Ε. από την Κύπρο, τη Λιθουανία και την Ελλάδα το 2026 και το 2027 προσφέρει μια σπάνια ευκαιρία. Βιώνοντας διαχρονικά τις επιπτώσεις της αμφισβήτησης του διεθνούς δικαίου και την απειλή από τρίτους δρώντες, οι τρεις Προεδρίες μπορούν να ηγηθούν των προσπαθειών για έναν σαφή και εφαρμόσιμο οδικό χάρτη που θα καθιστά τη ρήτρα αυτή λειτουργική, αξιόπιστη και συμπληρωματική ως προς το άρθρο 5 του ΝΑΤΟ· τη συμμαχική ρήτρα συλλογικής άμυνας. Eχοντας ήδη αντιληφθεί τις μεταβολές στο διεθνές γίγνεσθαι, η ευρωπαϊκή οικογένεια οφείλει πλέον να προχωρήσει στην αξιοποίηση και ενίσχυση των υπαρχουσών δυνατοτήτων της (π.χ. Δύναμη Ταχείας Αντίδρασης, Στρατιωτική Δυνατότητα Σχεδίασης και Διεξαγωγής Επιχειρήσεων), προκειμένου να διασφαλίσει τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής και να προασπίσει την ασφάλεια των Ευρωπαίων πολιτών.
*Η δρ Ελενα Λαζάρου είναι γενική διευθύντρια του ΕΛΙΑΜΕΠ.
