Το πλέον διαδεδομένο σχήμα για την κατανόηση της μεταπολιτευτικής Ελλάδας είναι διχοτομικό. Υπάρχουν δύο Ελλάδες, ακούμε: η Ελλάδα της παρακμής και η Ελλάδα της δημιουργίας. Τα δεινά της χώρας τα χρεώνεται η παρακμιακή Ελλάδα – η καθηλωμένη σε προνεωτερικές νοοτροπίες. Τα επιτεύγματά της τα πιστώνεται η δημιουργική Ελλάδα – η επινοητική, παραγωγική και εξωστρεφής. Η πρώτη Ελλάδα είναι η χώρα της διαφθοράς στη δημόσια διοίκηση, της «μαφίας» της Κρήτης και του ΟΠΕΚΕΠΕ. Η δεύτερη Ελλάδα είναι η χώρα των υψηλών αθλητικών επιδόσεων και των θυλάκων επιχειρηματικής και επιστημονικής αριστείας.
Το σχήμα αυτό είναι πολύ απλοϊκό για να είναι διαφωτιστικό. Πάσχει, μεταξύ άλλων, από κοινωνιολογική αφέλεια: ο τρόπος λειτουργίας των θεσμών και η πολιτική κουλτούρα διαμορφώνουν την κυρίαρχη νοο-τροπία στον δημόσιο βίο, επηρεάζοντας συμπεριφορές σε όλο το κοινωνικό φάσμα. Η σημερινή Ελλάδα της απάτης του ΟΠΕΚΕΠΕ είναι η χώρα που χθες εξαπατούσε τους Ευρωπαίους εταίρους της με τα Greek statistics. Η συχνά αυθαίρετη, αναξιόπιστη ή μεροληπτική συμπεριφορά τους κράτους απέναντι σε πολίτες και οργανωμένα σύνολα αντιγράφεται από άτομα και κοινωνικές ομάδες, τα οποία, με τη σειρά τους, προστατεύουν με αυθαίρετο, καιροσκοπικό και ιδιοτελή τρόπο τα συμφέροντά τους. Ο ρουσφετολόγος πολιτικός δημιουργεί, λόγω θέσεως, πρότυπα, τα οποία αναπαράγονται σε όλο το κοινωνικό σώμα.
Με άλλα λόγια, ατομικές και συλλογικές συμπεριφορές απο-καλύπτουν ιστορικά διαμορφωμένους εθισμούς. Γνωρίζουμε ποιοι είναι οι σημαντικότεροι: πελατειασμός και ευνοιοκρατία, υπερτροφία της πολιτικής, κομματικός έλεγχος του κράτους, έλλειψη σεβασμού στη νομιμότητα, χαμηλή εμπιστοσύνη σε κρατικούς θεσμούς, πολιτική πόλωση.
Η «παρακμιακή» Ελλάδα δεν είναι ένας κακοήθης όγκος, ο οποίος θα αφαιρεθεί με χειρουργική επέμβαση, αλλά ιογενής μόλυνση που απαιτεί θεραπευτική αγωγή. Δεν ζούμε σε μια αποστειρωμένη θεσμική κλινική, αλλά συμπεριφερόμαστε με βάση τις αντιλήψεις που οι ιστορικοί εθισμοί μάς έχουν ωθήσει να διαμορφώσουμε – αντιλήψεις για τη νομιμότητα, την εμπιστοσύνη, την ηθική, το δημόσιο και ιδιωτικό συμφέρον, τη σχέση πολίτη-πολιτικών/κράτους κ.ο.κ. Θύλακοι αριστείας δημιουργούνται εκεί όπου αδυνατίζουν οι κυρίαρχοι ιστορικοί εθισμοί, αφήνοντας χώρο να αναδειχθεί περιβάλλον υψηλών επιδόσεων, συνήθως με την ηγετική παρουσία ικανών ατόμων κύρους και την εμπέδωση αξιών απαιτητικού επαγγελματισμού.
Το διχοτομικό σχήμα «κακή-καλή» Ελλάδα είναι ερμηνευτικά ανεπαρκές. Οι κυρίαρχοι ιστορικοί εθισμοί δεν είναι τοπολογικοί (εδώ το «κακό», εκεί το «καλό») αλλά έχουν φρακταλική δομή (αυτο-ομοιότητα) – επαναλαμβάνονται, δηλαδή, σε όλες τις κλίμακες του δημόσιου βίου. Το όλον εμπεριέχει το μέρος και, το σημαντικότερο, το μέρος εμπεριέχει –αντικατοπτρίζει– το όλον (έχει, δηλαδή, τη μορφή του όλου).
Ο επινοητής των φράκταλ (επαναλαμβανόμενων σε διαφορετικές κλίμακες γεωμετρικών μορφών), αείμνηστος μαθηματικός Μπενουά Μάντελμπροτ, αναφέρει το κουνουπίδι ως παράδειγμα: όταν το σπάμε σε μέρη, κάθε μέρος έχει τη μορφή του όλου κουνουπιδιού. Το ίδιο με τα δένδρα: κάθε μικρότερο κλαδί έχει τη μορφή του κλαδιού από το οποίο προέρχεται. Η γλώσσα των φράκταλ είναι χρήσιμη και για την κατανόηση κοινωνικών προβλημάτων.
Η «παρακμιακή» Ελλάδα δεν είναι ένας κακοήθης όγκος, ο οποίος θα αφαιρεθεί με χειρουργική επέμβαση, αλλά ιογενής μόλυνση που απαιτεί θεραπευτική αγωγή. Ατομικές και συλλογικές συμπεριφορές απο-καλύπτουν ιστορικά διαμορφωμένους εθισμούς.
Αν η απάτη στον ΟΠΕΚΕΠΕ είναι το μέρος, ο εθισμός σε πελατειακές πρακτικές και τον κομματικό έλεγχο του κράτους είναι το όλον. Αν η διαφθορά στις εφορίες της Χαλκίδας και της Κέρκυρας είναι το μέρος του κουνουπιδιού, η κουλτούρα της διαφθοράς στο Δημόσιο είναι το όλον κουνουπίδι. Αν η εξεταστική επιτροπή της Βουλής για τα Τέμπη λειτούργησε συγκρουσιακά και κερματισμένα (το μέρος), είναι επειδή οι συμμετέχοντες εμφορούνταν από την τοξική πολιτική κουλτούρα αντιπαράθεσης και κομματικής κατίσχυσης (το όλον). Το επιμέρους φαινόμενο εικονίζει –αντανακλά– τη συνολική νοο-τροπία.
Η ρηξικέλευθη αλλαγή προϋποθέτει τη δημιουργία ενός νέου φράκταλ –ενός νέου προτύπου συμπεριφοράς– το οποίο θα διαδοθεί σε όλη την κοινωνική κλίμακα και θα καταστεί το νέο όλον. Δεν γνωρίζω κανέναν πολιτικό ηγέτη που να έχει συλλάβει το πρόβλημα των μεταρρυθμίσεων με τέτοιους όρους. Είναι χαρακτηριστικό ότι, στις συζητήσεις για τα 50 χρόνια Δημοκρατίας πέρυσι, ουδείς πολιτικός αρχηγός ανέφερε τον ελέφαντα στο δωμάτιο: το πελατειακό-κομματικοποιημένο κράτος, τη διαφθορά, και τη χαμηλή εμπιστοσύνη των πολιτών στους κρατικούς θεσμούς και στους πολιτικούς.
Μερικοί επιμένουν να σκέπτονται με ιδιοτελή απλοϊκότητα: «Η Ελλάδα της αρπαχτής χρεοκόπησε μαζί με την Ελλάδα της κρίσης και δεν πρόκειται να σηκώσει ξανά κεφάλι», δήλωσε με βεβαιότητα ο τότε πρωθυπουργός κ. Τσίπρας (14/7/2017). Δείτε την υποκείμενη εικόνα: η Ελλάδα της αρπαχτής είναι σαν τον δράκο, που όταν τον σκοτώσεις, ξεμπέρδεψες! Φυσικά, ο ομιλητής υπονοούσε, αυτοδοξαστικά, τον εαυτό του στον ρόλο του Αγίου Γεωργίου.
Πιο προσεκτικός, αλλά όχι λιγότερο αυτοεξυπηρετικός, ο κ. Μητσοτάκης αναγνωρίζει «στρεβλώσεις και αμαρτίες δεκαετιών» στη χώρα, χωρίς, όμως, να τις κατονομάζει (Βουλή, προγραμματικές δηλώσεις, 6/7/23). Επικεντρώνεται, αντιθέτως, σε επιμέρους προβλήματα, προκειμένου να μη μιλήσει για τη συστημική παθογένεια (το όλον): τους ιστορικούς εθισμούς –τα παραδοσιακά φράκταλ– που εξακολουθούν να καθηλώνουν τη χώρα. Ευεξήγητο: για τα επιμέρους ο ηγέτης μπορεί να ψέξει τους άλλους, ενώ η ευθύνη για το όλον είναι, ex officio, δική του.
Το θέμα είναι μεγάλο. Θα συνεχίσω στο επόμενο.
Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick και διεθνές μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας.
