Γνωρίζω τουλάχιστον δύο αγρότες, οι οποίοι, για να ποτίζουν τα κτήματά τους με τη συχνότητα που απαιτείται, αναμένεται να δίνουν ένα «δωράκι» στον υπεύθυνο του δήμου. Το νερό είναι κοινός πόρος, η λειψυδρία έντονη και η ζήτηση μεγάλη.
Αν ο διαχειριστής συμπεριφέρεται έντιμα, τηρεί τους κανόνες και λαμβάνει υπόψη την επιστημονική τεκμηρίωση, οι αποφάσεις του θα είναι ορθολογικές. Στην περίπτωση των δύο αγροτών, η διαφθορά στη διαχείριση του νερού κρυπτο-ιδιωτικοποιεί ένα δημόσιο αγαθό, επιφέροντας την ανορθολογική χρήση ενός κοινού πόρου σε σπανιότητα.
Τη χρήση του νερού σε μια κοινότητα μελέτησαν, προ εικοσαετίας, οι πολεοδόμοι-χωροτάκτες καθηγήτρια Καλλιόπη Σαπουντζάκη και ο καθηγητής Λουδοβίκος Βασενχόβεν στη Λέρο. Αντικείμενο της μελέτης τους ήταν πώς δημιουργείται συναίνεση στην τοπική κοινότητα για την υιοθέτηση αειφόρων πρακτικών. Το συμπέρασμά τους για τη Λέρο είναι μελαγχολικό: δύσκολα δημιουργείται συναίνεση σε μια κουλτούρα διαιρετικού ατομισμού, ανοχής στην παρανομία και θεσμικής καχυποψίας.
Η Λέρος υποφέρει από λειψυδρία. Ολα τα ενδιαφερόμενα μέρη –νοικοκυριά, ξενοδόχοι, εστιάτορες κ.λπ.– έχουν συμφέρον από την ορθολογική διαχείριση του νερού. Ωστόσο, αναπόφευκτα, προκύπτει το πρόβλημα της συλλογικής δράσης: ενώ η συνεργασία είναι η βέλτιστη λύση, οι ενδιαφερόμενοι τείνουν να ενεργούν με βάση το ίδιον συμφέρον, με συνέπεια να επιτείνεται το πρόβλημα της διαχείρισης του νερού. Γιατί συμβαίνει αυτό; Διότι δεν υφίστανται οι προϋποθέσεις για ορθολογικό διάλογο και τη δημιουργία συναίνεσης χάριν του κοινού καλού: τα ενδιαφερόμενα μέρη υποφέρουν από κερματισμό, επικρατούν πελατειακές σχέσεις και ανοχή σε παράνομες γεωτρήσεις, ο ατομισμός είναι διάχυτος, η διοίκηση στενόμυαλη, φορμαλιστική και κερματισμένη, και η εμπιστοσύνη σε θεσμούς χαμηλή, ενώ ο επιστημονικός λόγος χειραγωγείται από επιμέρους συμφέροντα.
Δεν είναι αναπόφευκτη αυτή η έκβαση, όπως δείχνει πρόσφατο ρεπορτάζ της Ελένης Βαρβιτσιώτη στους Financial Times (17/8/25) και του Γιώργου Λιάλιου στην «Καθημερινή» (20/8/25). Ο Επαγγελματικός Αλιευτικός Σύλλογος Αμοργού αποφάσισε, έπειτα από πολλές συζητήσεις, να θέσει περιορισμούς στην αλιεία, προκειμένου να ανακάμψουν οι πληθυσμοί των ψαριών. Συγκεκριμένα, δημιουργούνται τρεις προστατευμένες ζώνες και απαγορεύεται κάθε είδους αλιεία τον Απρίλιο και τον Μάιο, περίοδο στην οποία αναπαράγονται τα ψάρια.
Η επιστημονική βοήθεια από το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο και η συνδρομή περιβαλλοντικών οργανώσεων ήταν πολύτιμη στο εγχείρημα. Ωστόσο, η απόφαση δεν ήταν εύκολη – συζητούνταν από το 2014. «Υπήρχε σκεπτικισμός», παρατηρεί ο κ. Γιάννης Ψακής, από τους πρωτεργάτες της πρωτοβουλίας. Υπερίσχυσε, όμως, η λογική. «Οι προστατευόμενες θαλάσσιες περιοχές είναι μονόδρομος. Δεν υπάρχει άλλη επιλογή για να έχει μέλλον η αλιεία», λέει ο πρόεδρος του συλλόγου κ. Μιχάλης Κρόσμαν. «Μπορεί να συνταξιοδοτηθώ σε πέντε ή δέκα χρόνια. Αλλά αν έχεις παιδί –και θέλεις να έχει μέλλον– κάτι πρέπει να αλλάξει». Για να αντέξει, το εγχείρημα των ψαράδων της Αμοργού χρειάζεται τη συνδρομή του κράτους – κυρίως, εποπτεία και αστυνόμευση. Μπορεί οι Αμοργιανοί να πειθαρχήσουν, αλλά ψαράδες από άλλα νησιά όχι. Χωρίς κυρώσεις, καμία προσπάθεια αυτο-οργάνωσης δεν ευδοκιμεί.
Το εγχείρημα των ψαράδων της Αμοργού ανήκει στις εκατοντάδες περιπτώσεις συλλογικής αυτο-διαχείρισης κοινών πόρων που μελέτησε η αείμνηστη οικονομολόγος Ελινορ Οστρομ (Νομπέλ Οικονομικών 2009). Στο πρωτοποριακό έργο της, η Οστρομ έδειξε ότι η λύση στο πρόβλημα της ορθολογικής διαχείρισης των κοινών πόρων δεν είναι μόνο το κράτος ή η αγορά, αλλά και η αυτο-οργάνωση των πολιτών.
Οταν διατυπώθηκε, η άποψή της ήταν ανορθόδοξη, καθότι κυριαρχούσε η αντίληψη ότι τα άτομα είναι «ορθολογικοί εγωιστές», οι οποίοι, όταν διαχειρίζονται κοινούς πόρους, δεν ενεργούν για το κοινό καλό, αλλά μόνο για την πάρτη τους. Οχι, λέει η Οστρομ. Εκτός από τους «ορθολογικούς εγωιστές» υπάρχουν και άλλοι τύποι παικτών: οι «υπό όρους συνεργατικοί» και οι «πρόθυμοι τιμωρητές». Οι πρώτοι είναι πρόθυμοι να ξεκινήσουν τη δράση τους συνεργατικά και να διατηρήσουν τη στάση αυτή όσο συνεργάζονται οι περισσότεροι από τους υπόλοιπους. Οι «πρόθυμοι τιμωρητές» επιβάλλουν κυρώσεις σε όσους δεν συνεργάζονται ή ανταμείβουν όσους συνεργάζονται πάνω από ένα ελάχιστο επίπεδο.
Σε μια ομάδα στην οποία, μεταξύ άλλων, (α) υπάρχει πλήρης πληροφόρηση αναφορικά με τους τύπους παικτών και, γενικότερα, τη χρήση των πόρων, (β) τα άτομα συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων και έχουν τη δυνατότητα να τροποποιούν τους κανόνες που θεσπίζουν και (γ) υπάρχει επίβλεψη και επιβάλλονται «διαβαθμισμένες κυρώσεις», τότε στην ομάδα αυτή τείνει εξελικτικά να κυριαρχεί η συνεργατική συμπεριφορά – οι «ορθολογικοί εγωιστές» περιθωριοποιούνται.
Η σκέψη της Οστρομ μας βοηθά να καταλάβουμε όχι μόνο το παράδειγμα της Αμοργού αλλά και της Λέρου. Στη Λέρο, απουσιάζει η έγκυρη πληροφόρηση για τους τύπους παικτών (η Σαπουντζάκη και ο Βασενχόβεν αναφέρονται σε «διγλωσσία» και «ανειλικρίνεια», αναπόφευκτες συνέπειες των παράνομων πρακτικών και των πελατειακών σχέσεων), δεν υπάρχει κοινώς αποδεκτή επιστημονική γνώση και απουσιάζουν οι κυρώσεις. Στην Αμοργό, όλοι συμμετείχαν στην απόφαση, η ομάδα των ψαράδων είναι μικρή οπότε το στίγμα της μη συμμόρφωσης έντονο, υπάρχει εμπιστοσύνη στην επιστημονική γνώση και πρόθεση για εποπτεία και αστυνόμευση. Το τελευταίο είναι η αχίλλειος πτέρνα, καθότι εμπλέκεται το κράτος. Θα επιβάλει κυρώσεις στους τυχόν παραβάτες;
*Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick, διεθνές μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας.
