Oπως καταλήγει το πιο πρόσφατο βιβλίο μου, η εμπειρία της Αθηναϊκής Δημοκρατίας επιβεβαιώνει, αν χρειάζεται, ότι η προμήθεια ηγεσίας σε μία δημοκρατία παραμένει εγγενώς αστάθμητη και απρόβλεπτη. Προικισμένοι αλλά συμβατοί ηγέτες μπορεί να μην είναι πάντοτε διαθέσιμοι σε μία δημοκρατία, που θα υποχρεωθεί να κάνει χωρίς αυτούς.
Υπάρχει σήμερα αυτή η αίσθηση γενικά για την Ευρώπη (βλ. π.χ. το πρόσφατο άρθρο του Τάκη Θεοδωρόπουλου «Η ευρωπαϊκή μετριότητα», «Κ» 24-8-25). Η ίδια αίσθηση υπάρχει και στη χώρα μας. Σ’ αυτό το πλαίσιο, ένα από τα πιο ανούσια ζητήματα που απασχολούν σήμερα τον δημόσιο διάλογο είναι η προοπτική «επιστροφής» πρώην πρωθυπουργών στο προσκήνιο και, κατ’ επέκταση, στην ίδια την πρωθυπουργία.
Η περίπτωση είναι βέβαια διαφορετική από την επιστροφή στην πρωθυπουργία ενός κομματικού ηγέτη στο πλαίσιο της εναλλαγής των κομμάτων στην εξουσία. Σ’ εκείνη την περίπτωση, υπάρχει συνέχεια. Εδώ όμως πρόκειται για πρώην πρωθυπουργούς που έχουν πάψει προ πολλού να είναι αρχηγοί των κομμάτων χάρη στα οποία ανέλαβαν το αξίωμα. Εχει μεσολαβήσει μία διακοπή, ένα διάλειμμα. Υπάρχει ασυνέχεια.
Αν ψάξει κανείς για ανάλογες περιπτώσεις στη νεότερη ιστορία μας, προκύπτουν μόνο δύο: ο Ελευθέριος Βενιζέλος το 1928 και ο Κωνσταντίνος Καραμανλής το 1974. Και στη μία και στην άλλη περίπτωση, η επιστροφή του ηγέτη στην πρωθυπουργία αποδείχθηκε εξαιρετικά επιτυχημένη και γόνιμη.
Η εκτίμηση αυτή δεν ακυρώνεται επειδή ένα εξωτερικό γεγονός, η παγκόσμια οικονομική κρίση που ξέσπασε το 1929, ανέτρεψε τελικά την εφαρμογή του ολοκληρωμένου και εξαιρετικά φιλόδοξου προγράμματος με το οποίο ξεκίνησε η τετραετία 1928-32. Αλλωστε, όσα πρόλαβαν να γίνουν στη διάρκειά της έμειναν ως μόνιμα επιτεύγματα. Το πιο απλό παράδειγμα προσφέρουν τα 3.041 σχολικά κτίρια για τη Δημοτική Εκπαίδευση.
Αν συγκρίνουμε τους γίγαντες πρωθυπουργούς του παρελθόντος, Βενιζέλο και Καραμανλή, με τους σημερινούς, δεν υπόσχεται τίποτε η προοπτική «επιστροφής» τους.
Η επιτυχία και στις δύο περιπτώσεις οφείλεται σε ένα σπάνιο συνδυασμό παραγόντων. Τόσο ο Βενιζέλος το 1928 όσο και ο Καραμανλής το 1974 διέθεταν πολιτικό κεφάλαιο από το προηγούμενο έργο τους, που έθεσαν στην υπηρεσία ενός νέου οράματος. Ως χαρισματικοί ηγέτες είχαν διατηρήσει την πίστη των οπαδών τους, παρά την απουσία τους από την πολιτική ζωή και από την ίδια τη χώρα. Μπορούσαν όμως να εμπνεύσουν εμπιστοσύνη και πέρα από τον κύκλο των δικών τους πιστών, στο μέτρο που είχαν πια ξεπεραστεί ή πάντως απομακρυνθεί οι συγκρούσεις και τα μίση του παρελθόντος. Ησαν οι ίδιοι αλλά και αλλαγμένοι, προσαρμοσμένοι στις νέες συνθήκες. Με ένα όραμα διαφορετικό. Τίποτε από αυτά δεν ισχύει για τους σημερινούς, για τους οποίους γίνεται συζήτηση. Αν λοιπόν συγκρίνουμε αυτούς τους γίγαντες του παρελθόντος με τους σημερινούς νάνους, δεν υπόσχεται τίποτε η προοπτική «επιστροφής» τους.
Μερικοί ίσως βλέπουν την ανακύκλωση πρώην πρωθυπουργών ως λύση απελπισίας. Αφού δεν βρίσκουμε καινούριους, ας χρησιμοποιήσουμε τους «μεταχειρισμένους»…
Δεν χρειάζεται όμως να απελπιζόμαστε και να ασχολούμαστε με λύσεις απελπισίας. Εκτός από τον σημερινό, υπάρχουν οπωσδήποτε ακόμη δύο-τρία γνωστά πρόσωπα που δεν έχουν ακόμη δοκιμαστεί, αλλά δείχνουν ασφαλώς κατάλληλα για την πρωθυπουργία. Αρκεί να το καταλάβουν εγκαίρως τα κόμματά τους και να μη τους φράξουν τον δρόμο…
*Πιο πρόσφατο βιβλίο του καθηγητή Γιώργου Θ. Μαυρογορδάτου είναι το «Αινίγματα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας».
