Μπορεί να έχει μέλλον ευημερίας μια χώρα που σύντομα θα έχει χάσει πάνω από το 10% του μόνιμου πληθυσμού της; Μπορεί να αναπτυχθεί μια οικονομία όταν ο νεότερος πληθυσμός μειώθηκε δραματικά, με μαζική αποχώρηση μετά την κρίση και με σταδιακή μόνο επιστροφή έκτοτε; Μπορεί να υπάρχει καινοτομία όταν όσοι έχουν καλή επιστημονική κατάρτιση και ουσιαστικές επιχειρηματικές ιδέες προκαλούνται συστηματικά να μεταναστεύσουν; Οι απαντήσεις είναι δυνητικά θετικές, αλλά μόνο υπό συγκεκριμένους και απαιτητικούς όρους.
Η επιβεβαίωση δυσμενών δημογραφικών εξελίξεων που ήταν αναμενόμενες από καιρό και η προβολή μελλοντικών τάσεων που δείχνουν επιδείνωση πυροδότησαν τη σχετική δημόσια συζήτηση τις τελευταίες ημέρες. Τόσο μεγάλες αλλαγές στο μέγεθος και στη σύνθεση ενός πληθυσμού θέτουν υψηλές προκλήσεις, αλλά προσφέρονται και για εύκολη ρητορική με προτάσεις μαγικών λύσεων. Ειδικές μελέτες, πάντως, έχουν τεκμηριώσει το μέγεθος του προβλήματος και έχουν προτείνει έγκαιρα συγκεκριμένες παρεμβάσεις.
Υπάρχουν πολλές χώρες, στην Ευρώπη και αλλού, με μικρότερο πληθυσμό από τη δική μας, αλλά με υψηλή παραγωγικότητα, εισοδήματα και ευημερία. Οι προκλήσεις, όμως, όταν ο πληθυσμός μειώνεται για πολλά χρόνια είναι μεγάλες. Ενας όλο και μικρότερος αριθμός εργαζομένων καλείται να σηκώσει το βάρος των δημοσίων δαπανών και ιδίως τα εισοδήματα των όλο και περισσότερων συνταξιούχων. Η κατανάλωση μειώνεται και η εσωτερική ζήτηση μπορεί να κρίνεται ανεπαρκής για να προσελκύσει επενδύσεις με προσανατολισμό σε αυτήν. Περιοχές στην περιφέρεια μπορεί να χάνουν σχεδόν όλους τους κατοίκους τους. Απαιτούνται προσαρμογές στο κράτος και στις προτεραιότητες του δημοσίου ταμείου, όπως στην εκπαίδευση και στην υγεία, των οποίων η διαχείριση είναι απαιτητική.
Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις όπου κρίσιμα προβλήματα στη χώρα μας, αντί να αντιμετωπιστούν έγκαιρα με νηφαλιότητα, οδήγησαν σε ακραίες τοποθετήσεις ή αναβολή αναγκαίων προσαρμογών μέχρι να είναι πολύ αργά. Σήμερα, στην αμφίδρομη σχέση δημογραφικών τάσεων και ανάπτυξης, οι προκλήσεις είναι καθαρές. Η οικονομία μας υστερεί σε παραγωγικότητα από άλλες τις οποίες θέλει να φτάσει, λόγω χαμηλής ενσωμάτωσης νέων τεχνολογιών και περιπλοκότητας που επιβαρύνει διαδικασίες. Η έντονη ανάκαμψη τα τελευταία χρόνια έχει στηριχθεί περισσότερο στη μείωση της ανεργίας και του επενδυτικού κενού, παρά σε συστηματική αύξηση της παραγωγικότητας. Αλλωστε, η συμμετοχή στην εργασία με ικανοποιητικούς όρους παραμένει πρόκληση, ιδίως για τους νέους και τις γυναίκες, ενώ ασφαλώς χρειάζεται επιπλέον παραγωγικό κεφάλαιο. Η αύξηση των εξαγωγών είναι ουσιαστική, όμως συνολικά η οικονομία μας παραμένει λιγότερο ανοικτή, ως προς τα προϊόντα, τις υπηρεσίες και τους ανθρώπους από ό,τι χρειάζεται για ισχυρή ανάπτυξη μεσοπρόθεσμα.
Στην επόμενη δεκαετία, ο πληθυσμός θα συνεχίσει να μειώνεται. Με μικρότερο αριθμό νέων σήμερα, ακόμη και αν αυτοί έχουν περισσότερα παιδιά, ο συνολικός αριθμός των γεννήσεων θα υπολείπεται των θανάτων, άρα το τελικό ισοζύγιο θα μπορούσε να εξισορροπηθεί μόνο με μεγάλη αύξηση της μετανάστευσης προς τη χώρα. Την ίδια ώρα, συστηματικές παρεμβάσεις στην οικονομία θα έχουν διπλή θετική επίδραση. Από τη μία πλευρά μπορούν να ενισχύουν τις αμοιβές. Χωρίς αύξηση της παραγωγικότητας, είτε θα πρέπει να μειωθούν τα εισοδήματα των συνταξιούχων είτε να είναι υψηλή η επιβάρυνση των εργαζόμενων, εντείνοντας έτσι τάσεις αποχώρησης. Από την άλλη πλευρά θα αυξήσουν μεσοπρόθεσμα την ελκυστικότητα της χώρας, υποβοηθώντας την αντιστροφή της πληθυσμιακής μείωσης.
Οι βασικές κατευθύνσεις για την αντιμετώπιση των δημογραφικών προκλήσεων είναι οι ίδιες που, οπωσδήποτε, χρειάζονται για την οικονομική, θεσμική, πολιτισμική και γενικότερη ανάπτυξη κάθε χώρας. Για να διευκολυνθεί η μετάβαση σε μια νέα ισορροπία, όμως, είναι αναγκαίες ειδικές παρεμβάσεις. Από την εξασφάλιση ενός υψηλής ποιότητας και καθολικά διαθέσιμου προγράμματος βρεφονηπιακής φροντίδας, στον προγραμματισμό συστήματος μακροχρόνιας φροντίδας ηλικιωμένων, στη διασύνδεση με τους Ελληνες της διασποράς και την έρευνα αιχμής, και τη συστηματική προσέλκυση μεταναστών που θα προσφέρουν αξία. Ενα τέτοιο πλαίσιο πολιτικής μπορεί να αντιμετωπίσει τις επιπτώσεις του αρνητικού δημογραφικού αναβαθμίζοντας τη χώρα και τελικά ενισχύοντας και τον πληθυσμό της. Η πρόκληση είναι ανοικτή.
*O κ. Νίκος Βέττας είναι γενικός διευθυντής του ΙΟΒΕ και καθηγητής Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών.
