Το γνωρίζουμε από την καθημερινή ζωή: δεν είναι εύκολο να υποστηρίζεις μια θέση και, ταυτοχρόνως, να είσαι αμερόληπτος. Μπορείς λ.χ. να πιστεύεις ότι ο τάδε συνάδελφός σου σε υποσκάπτει και, συγχρόνως, να τον εκτιμάς για τη δουλειά του; Λογικά μιλώντας, δεν υπάρχει αντίφαση μεταξύ των δύο. Γιατί, όμως, δυσκολευόμαστε να τα συνδυάσουμε;
Η αμεροληψία προϋποθέτει, μεταξύ άλλων, εσωτερική ασφάλεια, η οποία επιτρέπει να καρπίσει ο σπόρος της αμφιβολίας για την κρίση μου: ίσως κάνω λάθος, ίσως τα πράγματα είναι πιο σύνθετα απ’ ό,τι νομίζω, ίσως μου διαφεύγει κάτι. Η προσπάθεια για αμεροληψία συνιστά ηθικό κατόρθωμα: αναγνωρίζοντας την ερμηνευτική μερικότητά του, το άτομο αναγνωρίζει τις προκαταλήψεις και προτιμήσεις του, επιδιώκοντας να τις υπερβεί ή, τουλάχιστον, να τις ελέγξει – να διαμορφώσει γνώμη, γνωρίζοντας ότι η γνώμη του είναι εγγενώς υποκείμενη σε μεροληπτικό σφάλμα και, συνεπώς, δυνάμει αναθεωρήσιμη. Αυτό είναι σημαντικό στη διαμόρφωση κάθε είδους κρίσης, ιδιαίτερα στην πολιτική.
Η πολιτική είναι η διαχείριση της συλλογικής αβεβαιότητας, χωρίς να διαθέτουμε πλήρη ή, συχνά, έστω και επαρκή, γνώση. Ως πολίτες καλούμαστε να διαμορφώσουμε έγκυρη γνώμη για ποικίλα θέματα χωρίς να γνωρίζουμε καλά τα επιμέρους πεδία πολιτικής (π.χ., διεθνείς σχέσεις, οικονομία) και τα συναφή γεγονότα. Αυτό που διαθέτουμε είναι η δική μας ανεπίγνωστη οπτική γωνία και η ενστικτώδης ηθική αντίληψη (lay morality), η οποία τείνει να μας οδηγεί σε κανονιστικού χαρακτήρα κρίσεις κάθε μέρα («αυτό είναι σωστό, εκείνο είναι λάθος»). Η μεροληψία καραδοκεί.
Τα τελευταία χρόνια παρατηρώ πόσο μεροληπτικά χρησιμοποιούνται τα σύμβολα δύο ταλαιπωρημένων εθνών στον πολιτικό λόγο. Με εντυπωσιάζει η μεροληπτική διάθεση ακόμη και πεπαιδευμένων ανθρώπων, από τους οποίους θα αναμενόταν να είναι στοχαστικοί.
Μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, η επίδειξη της ουκρανικής σημαίας ήταν ελάχιστη πράξη αλληλεγγύης σε ένα έθνος που έγινε θύμα του αρπακτικού γείτονά του. Παρομοίως, μετά τα ισραηλινά εγκλήματα πολέμου στη Γάζα, η παλαιστινιακή σημαία κατέστη σύμβολο αλληλεγγύης στους Παλαιστινίους. Και τα δύο –ρωσική εισβολή, ισοπέδωση της Γάζας– έχουν κάτι κοινό, παρά τις διαφορές τους: ένας λαός γίνεται θύμα μιας ισχυρής δύναμης· το διεθνές δίκαιο παραβιάζεται· διαπράττονται εγκλήματα πολέμου. Αν νιώθεις αποστροφή για το ένα, δεν θα ‘πρεπε να νιώθεις αποστροφή και για το άλλο; Αν αποδέχεσαι την απόφαση του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου για τη σύλληψη του Πούτιν για εγκλήματα πολέμου, δεν θα έπρεπε να κάνεις το ίδιο για τον Νετανιάχου; Για κάποιους, αυτή η συμμετρία δεν ισχύει.
Ποιος είναι ο κύριος μηχανισμός που οδηγεί σε επιλεκτική στάση απέναντι σε ηθικώς ομοειδή φαινόμενα; Διακρίνω τουλάχιστον έναν: ανάλογα με το επίμαχο θέμα, εστιάζει κανείς, ανεπίγνωστα ή ηθελημένα, είτε στην εξηγητική είτε στην ηθική διάσταση, θέτοντας την άλλη διάσταση στο περιθώριο. Αν, κυρίως, εξηγείς κάτι, υποτονίζεις την ηθική διάσταση, και αντιστρόφως. Με τον τρόπο αυτό το άτομο νομίζει ότι σκέπτεται (διατηρώντας έτσι την αυτοεικόνα του σκεπτόμενου ανθρώπου), ενώ, εστιάζοντας μερικώς στο αντικείμενο της σκέψης του, αποδυναμώνει τη διάσταση που περιθωριοποιεί.
Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία και η ισοπέδωση της Γάζας έχουν κάτι κοινό: ένας λαός γίνεται θύμα μιας ισχυρής δύναμης. Αν νιώθεις αποστροφή για το ένα, δεν θα ’πρεπε να νιώθεις αποστροφή και για το άλλο;
Πάρτε τη στάση των, στερεοτυπικά, «αριστερών» (τα εισαγωγικά είναι απαραίτητα) στο Ουκρανικό. Ενώ καταδικάζουν τους πολέμους γενικώς, στον συγκεκριμένο πόλεμο επικεντρώνονται εξηγητικά στο πώς προκλήθηκε ο Πούτιν να απαντήσει στρατιωτικά στην «περικύκλωσή» του από το ΝΑΤΟ. Η ηθική διάσταση (η βαρβαρότητα της ρωσικής εισβολής) τείνει να υποβαθμίζεται, χάριν της εξηγητικής. Ακόμη κι αν, χάριν συζητήσεως, συμφωνήσουμε κάπως στην εξήγηση, παραμένει το γεγονός ότι, ηθικά μιλώντας, πρόκειται για απαράδεκτη εισβολή, η οποία παραβιάζει το διεθνές δίκαιο. Και ιδέα να μην έχεις από γεωπολιτική, γνωρίζεις ενστικτωδώς ποιος είναι το θύμα, στο οποίο, πρωτίστως, οφείλεις τη συμπάθειά σου.
Δείτε τώρα το Παλαιστινιακό. Η επίθεση του Ισραήλ κατά της Χαμάς, μετά την αποφράδα 7/10/23, δεν ήταν ούτε απρόκλητη ούτε αδικαιολόγητη. Η άμετρη αντίδρασή του, όμως, το οδήγησε σε εγκλήματα πολέμου. Η ηθική συνείδηση εξεγείρεται, βλέποντας τη φρικτή ισοπέδωση της Γάζας.
Οι «αριστεροί» (όπως και άλλοι) σωστά εξεγείρονται ηθικά. Είναι απαράδεκτο να σκοτώνονται συστηματικά άμαχοι και να διαπράττεται εθνοκάθαρση. Η εξήγηση της ισραηλινής αντίδρασης (αυτοάμυνα) δεν αίρει την ηθική διάσταση του θέματος (η αυτοάμυνα κατέληξε σε γενοκτονία). Προσέξτε, όμως, την αλλαγή φακού. Ενώ στην Ουκρανία οι «αριστεροί» εστιάζουν στο πώς προκλήθηκε η εισβολή (δηλαδή, εξηγούν), στο Παλαιστινιακό επικεντρώνονται στην ηθική καταδίκη.
Στην αντίστροφη εκδοχή, το ίδιο συμβαίνει με τους, στερεοτυπικά, «φιλελεύθερους» (τα εισαγωγικά είναι, επίσης, απαραίτητα). Ενώ πρόθυμα καταδίκασαν την Πουτινική βαρβαρότητα στο Ουκρανικό, προτάσσοντας, ορθώς, την ηθική έναντι της όποιας εξηγητικής διάστασης, στη Γάζα τείνουν να εξηγούν την, όπως κατέληξε, κτηνώδη ισραηλινή αντίδραση, περιθωριοποιώντας τις ηθικώς «δυσάρεστες» παράπλευρες απώλειες, όπως «η επισιτιστική κρίση».
Αμεροληψία δεν σημαίνει άνευρη ουδετερότητα. Εκκινώντας από την ηθική ευαισθησία, το στοχαστικό άτομο παίρνει θέση σε ένα επίμαχο ζήτημα, επιδιώκοντας, συγχρόνως, να εξηγεί τη γένεση και τη δυναμική των γεγονότων. Χωρίς ηθική πυξίδα, δεν γνωρίζουμε σε τι πιστεύουμε και τι εκτιμάμε. Χωρίς εξήγηση, δεν μπορούμε να θεσπίσουμε θεσμικές διευθετήσεις που ρυθμίζουν την ομαλή συμβίωση.
*Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick, διεθνές μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας.
