Στις 4 το πρωί της 9ης Απριλίου του 1940, η Γερμανία εισέβαλε στη Δανία. Η σύρραξη δεν κράτησε πολύ -στις 6 το απόγευμα της ίδιας ημέρας, η Δανία συνθηκολόγησε. Μέχρι το τέλος του 2ου Παγκόσμιου Πολέμου, θα ήταν μια κατεχόμενη χώρα. Αλλά δεν θα υπέφερε όπως άλλες κατεχόμενες χώρες σε εκείνο τον πόλεμο (όπως η Ελλάδα, που είχε αντισταθεί πολύ πιο λυσσαλέα, ας πούμε). Για τα τρία πρώτα χρόνια, η “κατοχή” στη Δανία ήταν σχετικά ανέφελη και αναίμακτη. Οι Ναζί δεν μπλέκονταν πολύ στα εσωτερικά της χώρας, και οι τοπικοί θεσμοί αφέθηκαν να λειτουργούν λίγο-πολύ όπως πριν. Ο Βασιλιάς έμεινε στη θέση του. Οι Ναζί σκέφτονταν να χρησιμοποιήσουν τη Δανία ως πρότυπο κατεχόμενης χώρας, στο σχέδιο της παγκόσμιας κυριαρχίας τους.
Το φθινόπωρο του 1943, όμως, τα πράγματα είχαν αλλάξει. Οι σχέσεις Ναζί-Δανίας είχαν ψυχρανθεί (και εξαιτίας του βασιλιά, που συχνά-πυκνά εκδηλωνόταν δημόσια κατά των κατακτητών) αλλά και επειδή τότε τα πράγματα στα άλλα μέτωπα του πολέμου είχαν αρχίσει να γίνονται ζόρικα. Εκείνη την εποχή, δε, είχε ξεκινήσει για τα καλά και η υλοποίηση της “τελικής λύσης” του ναζιστικού καθεστώτος κατά των Εβραίων σε όλο το Ράιχ.
Μια μέρα του Σεπτέμβρη, ένας υπάλληλος στη Γερμανική πρεσβεία στην Κοπεγχάγη έμαθε ότι επίκειται σχέδιο επιβολής στρατιωτικού νόμου στη Δανία, με σκοπό τη σύλληψη ολόκληρου του εβραϊκού πληθυσμού της χώρας και τη απέλασή του στα στρατόπεδα συγκέντρωσης της ανατολής. Ο υπάλληλος λεγόταν Γκεοργκ Φέρντιναντ Ντάκβιτς και το πρώτο πράγμα που έκανε ήταν να στείλει ένα αυστηρό και εκτενές υπόμνημα στο Βερολίνο, επισημαίνοντας πως, αν υλοποιούταν μια τόσο έντονη επέμβαση στα εσωτερικά της χώρας, η διαχείρισή της από τις κατοχικές δυνάμεις θα γινόταν σχεδόν αδύνατη μετά. Δεν έλαβε καμία απάντηση. Οπότε έκανε κάτι άλλο, εντελώς εκτός πρωτοκόλου (που ήταν και ο λόγος για τον οποίο το όνομά του πέρασε στην Ιστορία): επικοινώνησε με έναν Δανό πολιτικό που γνώριζε, και τον προειδοποίησε για το επερχόμενο στρατιωτικό νόμο. Ήταν προδοσία απέναντι στη χώρα του; Ήταν. Το αποτέλεσμα όμως ήταν ότι αμέσως μετά ο ίδιος Δανός πολιτικός έσπευσε να ενημερώσει το υπόλοιπο πολιτικό σύστημα και να συναντήσει το Δανό αρχιραββίνο. Αμέσως ξεκίνησε η υλοποίηση ενός σχεδίου αντίστασης. Όταν τελικά δόθηκε η εντολή και επιβλήθηκε στρατιωτικός νόμος στη Δανία, μόλις λίγες ημέρες αργότερα, οι κατοχικές δυνάμεις βγήκαν στο σεργιάνι για να μαζέψουν όλους τους Εβραίους -και δεν έβρισκαν κανέναν.
Εδώ αξίζει να πούμε δυο λόγια για τον εβραϊκό πληθυσμό της Δανίας εκείνη την εποχή. Στη χώρα ζούσαν περίπου 8.000 Εβραίοι -την ίδια εποχή στην Ολλανδία ζούσαν 140.000, στη Γαλλία 340.000, στην Πολωνία 3 εκατομμύρια. Κι ο πληθυσμός τους δεν ήταν μόνο μικρός -ήταν και καλά ενσωματωμένος στην τοπική κοινωνία. Δεν υπήρχε εκτεταμένος αντισημιτισμός, και οι άνθρωποι δεν ήταν αποκλεισμένοι από τη λειτουργία της κοινωνίας και τις παροχές του κράτους. Ήταν Δανοί, σαν τους υπόλοιπους. Κι όταν οι Ναζί ήρθαν για να τους πειράξουν, οι υπόλοιποι δεν κάθισαν με σταυρωμένα χέρια.
Καθ’ όλη τη διάρκεια της κατοχής, οι Δανοί άκουγαν για όσα γίνονταν αλλού. Ο Βασιλιάς Χριστιανός ο Ι’ (παππούς της Άννα-Μαρίας, μετέπειτα βασίλισσας της Ελλάδας, παρεμπιπτόντως), είχε μεταξύ άλλων δηλώσει ότι, αν οι κατοχικές δυνάμεις υποχρέωναν και τους Δανούς Εβραίους να φορέσουν κίτρινο αστέρι, θα φορούσε κι εκείνος ένα. Οπότε όταν επιβληθηκε ο στρατιωτικός νόμος από τις δυνάμεις κατοχής και οι ομάδες της Γκεστάπο άρχισαν να γυρνάνε στις γειτονιές, δεν έβρισκαν κανέναν. Είχαν κρυφτεί εγκαίρως. Όλες και όλοι. Σε σπίτια φίλων και γνωστών, σε υπόγεια επιχειρήσεων, σε εξοχικά, σε ξενοδοχεία, σε νοσοκομεία, σε εκκλησίες, όποιος είχε χώρο να φιλοξενήσει μια οικογένεια ή μεμονωμένους ανθρώπους, τους έπαιρναν και τους έκρυβαν. Έχετε ακούσει το “να τους πάρετε σπίτι σας;” Ε, τους πήραν σπίτι τους. Η κοινότητα είχε ειδοποιηθεί εγκαίρως και οι υπόλοιποι Δανοί είχαν ανοίξει τις πόρτες τους. Και είχε γίνει και κάτι άλλο. Ο διοικητής των SS στη Δανία, ένας βέρος Ναζί, πολύ ψηλά στην ιεραρχία του καθεστώτος ονόματι Βέρνερ Μπεστ, είχε δώσει εντολές στις δυνάμεις που βγήκαν παγανιά να μην σπάνε πόρτες ή παράθυρα, αλλά να χτυπάνε τα κουδούνια των καταγεγραμμένων σπιτιών, και να συλλαμβάνουν τους ιδιοκτήτες μόνο αν τους άνοιγαν. Επίσης, αμέσως πριν από την επιβολή του στρατιωτικού νόμου, είχε δώσει εντολή στα πλοιάρια που περιπολούσαν τα στενά μεταξύ Δανίας και Σουηδίας να επιστρέψουν στα λιμάνια τους για να περάσουν από συντήρηση και βάψιμο. Ήταν κι αυτός ένας “καλός Γερμανός”, σαν τον Γκέοργκ Ντάκβιτς; Μπορεί (ειδοποίησε εγκαίρως τον Εβραίο ράφτη του για να προλάβει να δραπετεύσει) αλλά μάλλον όχι. Αυτός ήταν πιο πραγματιστής. Έχοντας εμπειρία από τη Δανία, το πόστο του, ήξερε ότι αν το πήγαινε πολύ άγρια, θα είχε να διαχειριστεί μια κανονική εξέγερση. Οπότε αποφάσισε να είναι πολύ πιο ήπιος από ότι ομόλογοί του σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες -και έτσι του φύγανε σχεδόν όλοι οι Εβραίοι.
Το ότι είχαν κρυφτεί, βεβαίως, ήταν μόνο το πρώτο βήμα. Δεν μπορούσαν να μείνουν κρυμμένοι σε υπόγεια και πατάρια περιμένωντας να τελειώσει ο πόλεμος -έπρεπε να φύγουν κάπως. Αμέσως ξεκίνησε μια γιγάντια επιχείρηση, λοιπόν, ώστε όλοι αυτοί οι άνθρωποι να φυγαδευτούν από τη χώρα.
Ένας από τους Εβραίους της Δανίας ήταν και ο φυσικός Νιλς Μπορ (ναι, αυτός) ο οποίος είχε μάθει το νέο για το στρατιωτικό νόμο νωρίτερα και πρόλαβε να δραπετεύσει εγκαίρως στη Σουηδία. Εκεί, αξιοποίησε τη γνωριμία του με τη Γκρέτα Γκάρμπο (ναι, αυτή-αληθινό όνομα: Γκρέτα Γκούσταφσον) για να συναντήσει το Σουηδό βασιλιά Γουσταύο Ε’ και να του εξηγήσει την κατάσταση. Στις 2 Οκτωβρίου, την ημέρα της επιβολής του στρατιωτικού νόμου στη Δανία, ο Σουηδός βασιλιάς βγήκε στο ραδιόφωνο και ανακοίνωσε ότι η (ουδέτερη και αμέτοχη στον πόλεμο) Σουηδία θα υποδεχτεί ευχαρίστως τους Δανούς Εβραίους πρόσφυγες.
Αλλά πώς μεταφέρεις 8000 ανθρώπους από τη μια χώρα στην άλλη, μέσω θαλάσσης, κάτω από τη μύτη των λυσσασμένων Ναζί; Μόνο ένας τρόπος υπάρχει: όλοι μαζί, παρέα. Μια τεράστια αλυσίδα ανθρώπων συνομώτησε για να φυγαδευτούν όλοι από όλες τις πόλεις και τα χωριά της Δανίας σε μια ακρούλα του νησιού Ζέελαντ, από όπου ψαράδες τους μετέφεραν κρυφά απέναντι. Κάθε γειτονιά συνεργάστηκε για να βρεθεί τρόπος να μεταφερθούν οι άνθρωποι. Οικογένειες, λέσχες, ομάδες και παρέες συνεισέφεραν σπίτια, οχήματα, χρόνο και γνωριμίες για να τους πάνε όλους στα ψαροχώρια που βρίσκονταν απέναντι από τις Σουηδικές ακτές. Μόνο μια ομάδα ιδιοκτητών πανδοχείων οργάνωσε μέσα σε λίγες ημέρες μια γιγάντια αλυσίδα μεταφοράς ανθρώπων που έσωσε τη ζωή πάνω από χιλίων Εβραίων.
Ένα στιγμιότυπο που αποτυπώνει το κλίμα εκείνων των ημερών: οι περισσότεροι πρόσφυγες πέρασαν από το παραλιακό χωριό Γκίλελαϊ. Η Γκεστάπο φυσικά ξεψάχνισε το χωριό και έκανε διαρκείς περιπολίες, αλλά δεν κατάφεραν να βρουν ούτε Εβραίους, ούτε συνομώτες. Όλο το χωριό συνεργάστηκε για να τους κρατήσει κρυμμένους.
“Η Βίβλος το γράφει ότι αυτή θα είναι η μοίρα τους”, είχε πει ένας αξιωματικός της Γκεστάπο σε ένα ντόπιο χωριάτη, που του είχε πιάσει κουβέντα σε κάποια περιπολία.
“Ναι, αλλά δεν γράφει ότι θα τους συμβεί στη Γκίλελαϊ” είπε ο χωριάτης στο Ναζί.
Μόλις η Γκεστάπο έφυγε, βγήκαν από τις κρυψώνες τους, και ανέβηκαν στα καΐκια, που περίμεναν.
Με την όλη επιχείρηση μεταφέρθηκαν συνολικά 7743 άνθρωποι. Κι η ιστορία δεν τελείωσε εκεί. Μόνο 580 Εβραίοι έμειναν στη Δανία, και από αυτούς 464 τελικά συνελήφθησαν και εστάλησαν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Τσεχοσλοβακία. 464 από τους 8.000. Κι το ότι έπιασαν κι αυτούς, οι Δανοί δεν το άφησαν να πέσει κάτω. Με αντάλλαγμα να μην επαναστατήσουν κατά των δυνάμεων κατοχής, οι Δανοί διεκδίκησαν και πέτυχαν απίστευτες παραχωρήσεις από το ναζιστικό καθεστώς. Κέρδισαν το δικαίωμα να στέλνουν φαγητό και προμήθειες (όπως φάρμακα) στους συμπολίτες τους στο στρατόπεδο συγκέντρωσης. Απαίτησαν, επίσης, να μην αποσταλεί κανένας από τους δικούς τους στα άλλα στρατόπεδα συγκέντρωσης, της ανατολικής Γερμανίας και της Πολωνίας, για τα οποία ήδη είχαν ακουστεί φρικιαστικές ιστορίες. Και έτσι κατάφεραν να σώσουν τους περισσότερους από τους φυλακισμένους. Στο τέλος του πολέμου το 99% των Δανών Εβραίων είχαν επιβιώσει. Αυτό είναι κάτι που καμία άλλη ευρωπαϊκή χώρα δεν πέτυχε.
Τι αξία έχει μια τέτοια ιστορία ειδικά στις μέρες μας, πέρα από την ψυχαγωγική διάσταση; Νομίζω μεγάλη. Σταδιακά μεταβαίνουμε σε έναν κόσμο γεμάτο με διακυβεύματα παρόμοια με τα κοσμοϊστορικά διακυβεύματα του τότε. Και εμείς, εδώ, σήμερα, είτε μπορεί να έρθουμε σύντομα μπροστά σε αντίστοιχα διλήμματα, σε εξίσου κρίσιμες ηθικές αποφάσεις με εκείνες που αντιμετώπιζαν οι πολίτες της Ευρώπης τότε, είτε ερχόμαστε ήδη.
Το Γιαντ Βασέμ, το ίδρυμα που έχει φτιαχτεί στη μνήμη των θυμάτων του Ολοκαυτώματος, διατηρεί μια λίστα με τους επονομαζόμενους “Δίκαιους των Εθνών”, μη-Εβραίους από όλο τον κόσμο που κατά τη διάρκεια του πολέμου έσωσαν τη ζωή Εβραίων με τα λόγια και τις πράξεις τους. Η λίστα περιλαμβάνει σχεδόν 30.000 ονόματα, ανθρώπους όπως ο Γερμανός Όσκαρ Σίντλερ (που έσωσε περίπου 1200 Εβραίους εργάτες), η Πολωνή Ιρένα Σέντλερ (που έσωσε 2.500 παιδάκια από το γκέτο της Βαρσοβίας) και, βεβαίως, ο Γκέοργκ Φέρντιναντ Ντάκβιτς, για τη σωτήρια δράση του στη Δανία. Αυτοί αντιμετώπισαν το διακύβευμα της εποχής τους με ένα συγκεκριμένο τρόπο. Έκαναν αυτό που θεωρούσαν εκείνη τη στιγμή σωστό. Αυτό που η ηθική τους υπόσταση, οι αξίες τους και ο χαρακτήρας τους επέβαλε.
Τι καλούμαστε να κάνουμε, ως άνθρωποι; Ως πολίτες; Ως μέλη μιας κοινωνίας; Πώς μετριέται μια κοινωνία, πώς αξιολογείται το αν είναι καλή ή κακή, υγιής ή αρρωστημένη; Ποιο καλύτερο κριτήριο υπάρχει απ’ το αν, όταν κάποια από τα μέλη της βρίσκονται σε κίνδυνο, και μάλιστα σε ακραίο κίνδυνο, οι υπόλοιποι σπεύδουν να βοηθήσουν -ή στρέφουν το βλέμμα τους από την άλλη; Και βεβαίως δεν είναι άσπρο-μαύρο αυτά τα πράγματα -υπάρχουν διαβαθμίσεις. Είναι λάθος να πει κανείς ότι οι Έλληνες δεν έκαναν τίποτε για να προστατέψουν τους δικούς μας Εβραίους στην Κατοχή. Στη λίστα του Γιαντ Βασέμ περιέχονται 365 ελληνικά ονόματα, που περιλαμβάνουν γνωστούς αντιστασιακούς, όπως τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό και τη Λέλα Καραγιάννη, αλλά και απλούς πολίτες όπως τον ταξιτζή Νικόλα Παφίλη, που είχε φτιάξει ένα δίκτυο διανομής πλαστών ταυτοτήτων σε Έλληνες Εβραίους, τις οποίες προμηθευόταν από τον (επίσης “Δίκαιο των Εθνών”) αστυνομικό διευθυντή Πειραιά Δημήτρη Βρανόπουλο. Είναι πάρα πολλές οι παρόμοιες ιστορίες. Όμως στην Ελλάδα είχαμε πάνω από 70.000 Εβραίους και στον πόλεμο (στην Αντίσταση, στο λιμό και, κυρίως, στα στρατόπεδα συγκέντρωσης) χάσαμε πάνω από το 80%. Αυτό είναι ένα από τα μεγαλύτερα ποσοστά στην Ευρώπη. Ήταν αναπόφευκτος ο χαμός τους; Κάναμε ό,τι μπορούσαμε για να τους σώσουμε; Λαμβάνοντας υπόψιν τα νούμερα, αλλά και το πλιάτσικο της περιουσίας τους από τους Χριστιανούς (της Θεσσαλονίκης, κυρίως) και τη γενικότερη στάση της ελληνικής πολιτείας (και των δικαστηρίων της) απέναντι στους επιζώντες και μετά την απελευθέρωση, η απάντηση είναι αρκετά καθαρή, και είναι “όχι”. Κάποιοι από εμάς -εκατοντάδες από εμάς- ακολούθησαν την ηθική και γενναία στάση για την οποία εμείς, δεκαετίες μετά, καμαρώνουμε. Αλλά η μεγάλη πλειοψηφία, όχι. Ξέρετε πόσα Δανέζικα ονόματα βρίσκονται στη λίστα των “Δίκαιων των Εθνών”; Μόνο 22. Επειδή Δανία είναι η μόνη χώρα που αναφέρεται στη λίστα με αστερίσκο. Γιατί τα ονόματα ήταν υπερβολικά πολλά. Δεν είχε νόημα. Ήταν όλοι. Χάρη στη δράση ολόκληρης της κοινωνίας για την φυγάδευση και τη σωτηρία της εβραϊκής της μειονότητας, ολόκληρη η χώρα κατατάσσεται, βασικά, στους “Δίκαιους των Εθνών”.
Και, βεβαίως, η αξία της υπέροχης ιστορίας της σωτηρίας των Δανών Εβραίων τότε δεν είναι μόνο για να κάνουμε τέτοιες συγκρίσεις ανάμεσα σε κοινωνίες του 1940. Στην εποχή μας, ακόμα και σε κοινωνίες ανεπτυγμένες, άνθρωποι πλέον καλούνται να πάρουν αποφάσεις αντίστοιχης βαρύτητας με τότε. Από τους πολίτες του Λος Άντζελες που κρύβουν μετανάστες από τους μασκοφόρους της “ICE” (η Γκεστάπο του Τραμπ), μέχρι τους εργαζόμενους των φιλανθρωπικών οργανώσεων στη Γάζα (αλλά και θαρραλέες φωνές σαν του Ισραηλινού συγγραφέα Νταβίντ Γκρόσμαν, που σε πρόσφατη συνέντευξή του σε ιταλική εφημερίδα αποκάλεσε ευθαρσώς αυτό που κάνει το καθεστώς Νετανιάχου στη Γάζα “γενοκτονία”), σιγά σιγά σε διάφορες γωνιές του κόσμου οι περιστάσεις καλούν για έναν ηρωισμό παρόμοιας κλίμακας.
Εύχομαι να μη χρειαστεί ποτέ ξανά να βρεθούμε μπροστά σε τέτοια διακυβεύματα στην Ελλάδα. Μακάρι να μην βρεθεί εδώ, ας πούμε, ένα σκληρό, αυταρχικό καθεστώς ή κάποιος ξένος κατακτητής που θα τολμήσει να στραφεί εναντίον κοινωνικών ομάδων της δικής μας κοινωνίας. Αλλά στην υποθετική περίπτωση που βρισκόταν, αυτή είναι μια καλή ερώτηση που θα μπορούσε ο καθένας κι η καθεμία από εμάς να κάνει: τι θα κάναμε;
Τι θα κάνουμε, αν και όταν έρθει η ώρα;
