Τα προβλήματα της έρευνας στην Ελλάδα δεν προέρχονται μόνο από τους ομολογουμένως περιορισμένους πόρους που διαθέτει η πολιτεία. Η αύξηση των πόρων δεν θα είναι αποτελεσματική αν δεν αντιμετωπισθούν διαχρονικές παθογένειες στην οργάνωση της έρευνας, που δεν είναι άλλες από τις παθογένειες της ελληνικής πολιτείας και κοινωνίας: έλλειψη μακροπρόθεσμης εθνικής στρατηγικής και ιεραρχήσεων, απουσία συντονισμού, γραφειοκρατία που πνίγει τη δημιουργικότητα, ευνοιοκρατία, αδιαφανείς διαδικασίες στη χορήγηση χρημάτων και αναξιοκρατία. Πρόσφατα, ομάδα ακαδημαϊκών κατήγγειλε τον τρόπο με τον οποίο αξιολογήθηκαν προτάσεις στο πρόγραμμα «Εμπιστοσύνη στα Αστέρια μας». Σημαντικά κονδύλια έχουν διατεθεί το 2025 στο Ιδρυμα Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών –που τυχαίνει να είναι εργοδότης του γενικού γραμματέα Ερευνας– χωρίς καμία γνωμοδότηση και παρά την αρνητική αξιολόγησή του από το Εθνικό Συμβούλιο Ερευνας, Τεχνολογίας και Καινοτομίας.
Για τη δημιουργία εθνικής στρατηγικής και τον καλύτερο συντονισμό των ερευνητικών δραστηριοτήτων, επί χρόνια η ερευνητική και ακαδημαϊκή κοινότητα ζητάει την υπαγωγή των ΑΕΙ και των ερευνητικών κέντρων σε ένα υπουργείο Ανώτατης Εκπαίδευσης και Ερευνας. Ενα χωριστό υπουργείο Παιδείας για την πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση θα επέτρεπε άλλωστε και την καλύτερη αντιμετώπιση των χρόνιων προβλημάτων της σχολικής εκπαίδευσης. Ούτε η κυβέρνηση, που επιμένει να διορίζει στη θέση του υφυπουργού Ερευνας άτομα άσχετα με το αντικείμενο, αλλά ούτε κάποιοι σχολιαστές των ακαδημαϊκών ζητημάτων κατανοούν αυτή την ανάγκη. Οσοι πρόσφατα εξέφρασαν την απορία τους για τον μικρό αριθμό των μη κρατικών πανεπιστημίων που η ΕΘΑΑΕ θεώρησε ότι μπορούν να αδειοδοτηθούν, δεν καταλαβαίνουν ότι ένα ΑΕΙ δεν είναι μόνο χώρος μετάδοσης γνώσης και απονομής πτυχίων. Είναι και χώρος δημιουργίας νέας γνώσης. Ενα από τα κριτήρια της ΕΘΑΑΕ ήταν ακριβώς οι προοπτικές των αιτούντων να αναπτύξουν ερευνητικές δραστηριότητες.
Θα πρέπει να περιμένουμε να εξαλειφθούν οι παθογένειες της ελληνικής πολιτείας για να αναπτυχθεί η έρευνα στην Ελλάδα; Υπάρχει και ένας άλλος δρόμος: η δημιουργία ενός Ελληνικού Ινστιτούτου Ερευνας ως νομικού προσώπου ιδιωτικού δικαίου.
Αν, σύμφωνα με έναν ορισμό που αποδίδεται στον Αϊνστάιν, τρέλα είναι το να επαναλαμβάνεις την ίδια πράξη και να περιμένεις διαφορετικά αποτελέσματα, τότε η ερευνητική κοινότητα κινδυνεύει να θεωρηθεί παρανοϊκή, επαναλαμβάνοντας ένα αίτημα σε μια κυβέρνηση που κωφεύει. Αραγε θα πρέπει να περιμένουμε να εξαλειφθούν οι παθογένειες της ελληνικής πολιτείας για να αναπτυχθεί η έρευνα στην Ελλάδα; Υπάρχει και ένας άλλος δρόμος: η δημιουργία ενός Ελληνικού Ινστιτούτου Ερευνας ως νομικού προσώπου ιδιωτικού δικαίου. Το κυριότερο πλεονέκτημά του θα ήταν η απαλλαγή του από τους μισθολογικούς και λογιστικούς περιορισμούς του Δημοσίου. Ανεξάρτητο από την εκάστοτε κυβέρνηση, με διοίκηση από προσωπικότητες αναγνωρισμένου κύρους, ευέλικτο στις συνεργασίες του με τα δημόσια ερευνητικά κέντρα και τα ΑΕΙ –π.χ. με χρηματοδότηση κοινών ερευνητικών προγραμμάτων και εκπαιδευτικών αδειών και χορήγηση υποτροφιών–, θα μπορούσε να αφιερωθεί σε τομείς αιχμής, όπως π.χ. η βιοϊατρική, η ναυτιλία, η τεχνητή νοημοσύνη, το κλίμα, το Διάστημα, αλλά και κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες. Θα μπορούσε να δώσει ώθηση και στον ιδιωτικό τομέα, όχι ως εντολοδόχος των αναγκών του, αλλά ως εκκολαπτήριο καινοτόμων ιδεών. Και το σημαντικότερο: Θα μπορούσε να προσφέρει σε απόδημους Ελληνες επιστήμονες ένα σημαντικό κίνητρο για την επιστροφή τους: τη χρηματοδότηση της έρευνάς τους.
Η συγκυρία για την επιστροφή Ελλήνων επιστημόνων από τις ΗΠΑ είναι ευνοϊκή μετά το αρνητικό κλίμα για την έρευνα που έχει διαμορφωθεί εκεί. Ενώ στη Γαλλία υπάρχουν πρωτοβουλίες για την πρόσληψη ερευνητών από τις ΗΠΑ και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Ερευνας αύξησε τον προϋπολογισμό ειδικά για επιστήμονες που έρχονται στην Ευρώπη για τα ερευνητικά τους προγράμματα, η Ελλάδα αδρανεί. Για τη δημιουργία ενός Ελληνικού Ινστιτούτου Ερευνας απαιτείται αρχική χρηματοδότηση από μια κοινοπραξία κοινωφελών ιδρυμάτων, στο πρότυπο ανάλογων ιδρυμάτων στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη. Θα πρέπει όσοι ασχολούνται ενεργά με την έρευνα να ενώσουν τις προσπάθειές τους για να πείσουν τους κοινωφελείς οργανισμούς ότι η έρευνα χρειάζεται τη συνδρομή τους, πριν η Ελλάδα χάσει ακόμα μια φορά μια ευκαιρία.
*O κ. Aγγελος Χανιώτης είναι καθηγητής στο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών στο Πρίνστον, μέλος της Εθνικής Αρχής για την Ανώτατη Εκπαίδευση.
