«Σε μια εποχή εξαπάτησης, το να λες την αλήθεια είναι πράξη επαναστατική».
Τζορτζ Οργουελ
Η ηθικά γρηγορούσα εβραϊκή διασπορά κατανοεί τι διακυβεύεται σήμερα στη Γάζα: όχι μόνο η έκπτωση του Ισραήλ σε κράτος-παρία, αλλά το ηθικό κύρος του εβραϊσμού. Οχι, δεν αναφέρομαι στο Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος, αλλά στους Εβραίους, που όχι μόνο αγωνιούν αλλά επιμένουν να σκέπτονται.
Το ξέρουμε από την καθημερινή ζωή: η αλήθεια είναι, συχνά, οδυνηρή. Τον περασμένο Απρίλιο, δεκάδες μέλη του Συμβουλίου Αντιπροσώπων του Βρετανικού Εβραϊσμού εξέδωσαν ανακοίνωση υποστηρίζοντας ότι «η σιωπή θεωρείται υποστήριξη πολιτικών που αντιβαίνουν στις εβραϊκές μας αξίες. Δεν μπορούμε να κλείσουμε τα μάτια» (16/4/2025). Πρόσφατα, πάνω από χίλιοι ραβίνοι και μελετητές της εβραϊκής παράδοσης διεθνώς καταδίκασαν τη χρήση του λιμού ως πολεμικό όπλο, διαπιστώνοντας ότι «ο εβραϊκός λαός αντιμετωπίζει μια σοβαρή ηθική κρίση, η οποία απειλεί την ίδια τη βάση του Ιουδαϊσμού ως την ηθική φωνή που υπήρξε από την εποχή των προφητών του Ισραήλ» (Haaretz, 29/7/2025).
Η Γιούλι Νόβακ, διευθύντρια της B΄ Tselem, ισραηλινής οργάνωσης για τα ανθρώπινα δικαιώματα, αναφέρει ότι η γενιά της ανατράφηκε με το «ποτέ ξανά» (Guardian, 30/7/2025). Οι περισσότερες μεταπολεμικές γενιές, στις πλείστες φιλελεύθερες δημοκρατίες, επίσης μεγάλωσαν με το ίδιο σύνθημα: ποτέ ξανά γενοκτονία.
Οπως κάθε ηθική προτροπή, το «ποτέ ξανά» δεν αναφέρεται μόνο στην εβραϊκή εμπειρία του Ολοκαυτώματος, αλλά, γενικότερα, στα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Ο στοχαστικός άνθρωπος αφορμάται από μια συγκεκριμένη ιστορική εμπειρία (τη ναζιστική γενοκτονία των Εβραίων) για να δώσει έναν γενικότερο κανονιστικό προσανατολισμό στη ζωή του. Σωκρατικά σκεπτόμενος, εκπαιδεύει την ηθική συνείδησή του αναζητώντας την αλήθεια, δηλαδή επιδιώκοντας να απαλλάσσεται από οικείους, πλην ανεξέταστους, τρόπους σκέψης και αυταπάτες. Διερωτάται αν όντως ξέρει ό,τι νομίζει ότι ξέρει, επιδιώκοντας την έλλογη απάντηση στο ερώτημα: «ζούμε σωστά;».
Θεωρούμε το αδιανόητο αδύνατο, οπότε καλλιεργούμε την αυταπάτη ότι δεν συμβαίνει.
Πόσο δύσκολη είναι η αναζήτηση της αλήθειας μάς το λένε οι ίδιοι οι κριτικά σκεπτόμενοι Εβραίοι Ισραηλινοί. Η κ. Νόβακ αναφέρει ότι μεγάλωσε με την παραδοχή ότι γενοκτονίες διαπράττουν άλλοι. Ηταν αυτονόητα δεκτό ότι τα θύματα της γενοκτονίας δεν μπορούν να διαπράξουν γενοκτονία. Κι όμως μπορούν, παρατηρεί. Οπως μπορεί μια μητέρα να σκοτώσει τα παιδιά της ή ένας πατέρας να βιάσει την κόρη του, το χθεσινό θύμα μπορεί να μετατραπεί σε θύτη. Αδιανόητο; Ναι. Αδύνατον; Οχι.
Η διακεκριμένη νομικός (πρώην καθηγήτρια στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο) Οριτ Καμίρ, έχοντας περιγράψει την εμπειρία λιμού της οικογένειάς της στο εβραϊκό γκέτο της Βαρσοβίας από τους ναζί, παρατηρεί. «Είμαστε όλοι δεύτερης, τρίτης και τέταρτης γενιάς θύματα του λιμού και της εξόντωσης. Η μία εντολή που μας άφησαν τα θύματα είναι απλή: ποτέ ξανά». Με αξιοθαύμαστο ηθικό κουράγιο συνεχίζει: «Αλλά το 2025 ο ισραηλινός στρατός, με εντολή της πολιτικής κορυφής, καταστρέφει τη Γάζα και εξοντώνει τον πληθυσμό της. […] Η φρίκη [υπερβαίνει] κάθε φαντασία και αυτό επιτρέπει στους περισσότερους Ισραηλινούς να την αρνηθούν: αν είναι πολύ τρομερό για να είναι αληθινό, πιθανότατα δεν είναι αληθινό. Και έτσι επιτρέπουν τη φρίκη να συνεχίζεται» (εβραϊκή έκδοση της Haaretz, 27/7/2025). Ιδού ένας βασικός μηχανισμός απόκρυψης της αλήθειας: θεωρούμε το αδιανόητο αδύνατο, οπότε καλλιεργούμε την αυταπάτη ότι δεν συμβαίνει.
Η αναζήτηση της αλήθειας είναι, τελικά, θέμα καλλιέργειας του χαρακτήρα, καθότι έχει συναισθηματικές και γνωσιολογικές προϋποθέσεις. Συναισθηματικά, ο αναζητών την αλήθεια, αφενός, παθιάζεται με αυτή, αφετέρου, προετοιμάζει ψυχικά τον εαυτό του να την υποδεχθεί. Γνωσιολογικά, αναζητά γεγονότα (όσο άβολα κι αν είναι) και αξιολογεί την αληθοφάνειά τους, τη σημασία τους και την αφηγηματική ή αιτιώδη διασύνδεσή τους.
Η αλήθεια δεν είναι μόνο η επιβεβαίωση της όποιας πεποίθησής μας από εμπειρικά γεγονότα («συμβαίνει λιμός στη Γάζα»). Αυτό είναι μεν σημαντικό, αλλά δεν αρκεί. Η αλήθεια, σε ένα βαθύτερο επίπεδο, είναι α-λήθεια – όχι λήθη. Λήθη τίνος; Λήθη – λησμονιά, απόκρυψη, μη διερώτηση – του συνηθισμένου τρόπου με τον οποίο προσεγγίζουμε τον κόσμο.
Ως κοινωνικά όντα έχουμε εθισθεί σε συγκεκριμένους τρόπους πρόσβασης στην πραγματικότητα, οι οποίοι είναι αυτονόητα αποδεκτοί και, υπό κανονικές συνθήκες, αθέατοι και άρρητοι. Αν λ.χ. μεγάλωσες με την πεποίθηση ότι τη γενοκτονία διαπράττουν άλλοι, θεωρείς αυτονόητο ότι η δική σου πλευρά ουδέποτε θα διαπράξει τέτοιες φρικαλεότητες. Αυτός ο τρόπος πρόσληψης της πραγματικότητας ορίζει επιλεκτικά τα γεγονότα στα οποία εστιάζεις και τον τρόπο που τα αξιολογείς. Απαιτείται τεράστιο ηθικό κουράγιο να διερωτηθείς για τα μείζονα αυτονόητα της ζωής σου και να αντιμετωπίσεις την οδύνη που προκαλεί η ανατροπή τους.
Αυτό το απίστευτο κουράγιο επέδειξε πρόσφατα ο Νταβίντ Γκρόσμαν, ο πιο σημαντικός εν ζωή συγγραφέας στο Ισραήλ, ευρέως θεωρούμενος ως η ηθική συνείδηση της χώρας (έχασε τον στρατευμένο γιο του, το 2006, στον πόλεμο του Λιβάνου). «Θέλω να μιλήσω ως άνθρωπος που έχει κάνει ό,τι μπορούσε για να αποφύγει να αποκαλέσει το Ισραήλ κράτος γενοκτονίας. Και τώρα, με απέραντο πόνο και ραγισμένη καρδιά, πρέπει να πω ότι συμβαίνει μπροστά στα μάτια μου. Γενοκτονία» (Haaretz, 1/8/2025).
*Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.
