Σε πρόσφατο άρθρο («Καθημερινή», 27.7.2025) ανέφερα τη «διαρροή ήθους» ως πιθανή επίπτωση της ανοχής στην αυθαιρεσία. Ως παράδειγμα χρησιμοποίησα μια μελέτη από την Ιταλία που δείχνει ότι α) οι κάτοικοι του ιταλικού Νότου είναι πιθανότερο να πουν ψέματα για ίδιον όφελος εις βάρος του συλλογικού συμφέροντος και β) όσοι από αυτούς δεν το κάνουν έχουν στατιστικά μεγαλύτερη πιθανότητα να μεταναστεύσουν στον Βορρά.
Δικαίως διατυπώθηκε κριτική στη χρήση αυτού του παραδείγματος, με την ένσταση ότι αναπαράγει στερεότυπα και εξαγνίζει δομικές ανισότητες. Δεν ήταν αυτός ο στόχος. Οπως συχνά συμβαίνει με άρθρα εφημερίδας, οι αποχρώσεις δύσκολα χωράνε σε λίγες παραγράφους. Επανέρχομαι, λοιπόν, όχι για να ανασκευάσω, αλλά για να εξηγήσω πώς αντιλαμβάνομαι τέτοιες διαφορές.
Η μελέτη της κουλτούρας ανέκαθεν προκαλούσε αντιδράσεις. Και υπάρχουν βάσιμοι λόγοι γι’ αυτή την καχυποψία. Οι πολιτισμικές διαφορές έχουν αξιοποιηθεί στο παρελθόν για να δικαιολογήσουν αποικιοκρατικά σχέδια, τον ναζισμό, ή για να εξηγηθούν ανισότητες ανάμεσα στα φύλα. Ωστόσο, οι διαφορές στις επικρατούσες συμπεριφορές είναι ορατές διά γυμνού οφθαλμού. Είναι τόσο μεγάλες, ώστε καθίσταται αναξιόπιστη οποιαδήποτε εξήγηση βασίζεται σε εγγενείς (γενετικές ή άλλες) διαφορές και απαιτείται διερεύνηση του πώς διαμορφώνονται και γιατί επιμένουν. Σ’ αυτό το πλαίσιο η Ιταλία προσφέρει ένα μοναδικό εργαστήριο: δύο περιοχές ενταγμένες στο ίδιο κράτος, με έντονη θεσμική και κοινωνική απόκλιση.
Σε μία από τις πιο επιδραστικές προσεγγίσεις για το φαινόμενο αυτό, ο Γκουίντο Ταμπελίνι περιγράφει έναν μηχανισμό κοινωνικοποίησης –δηλαδή μετάδοσης κουλτούρας από γενιά σε γενιά– που μπορεί να εξηγήσει μακροπρόθεσμες διαφοροποιήσεις. Στο εκάστοτε κοινωνικό και θεσμικό περιβάλλον, οι γονείς καλούνται να επιλέξουν ποιες αξίες θα μεταδώσουν στα παιδιά τους. Η επιλογή αυτή δεν είναι ούτε τυχαία ούτε ηθική· είναι στρατηγική και προσαρμοστική. Αν το περιβάλλον ενθαρρύνει την αλληλεγγύη εντός της οικογένειας, αλλά όχι την εμπιστοσύνη προς τους ξένους, τότε οι αξίες θα διαμορφωθούν αναλόγως. Το ίδιο άτομο αν είχε μεγαλώσει σε διαφορετικό θεσμικό πλαίσιο, θα είχε κάνει διαφορετική επιλογή.
Η αξία της προσέγγισης του Ταμπελίνι έγκειται στην αναλυτική της ακρίβεια. Η βασική ιδέα όμως δεν είναι καθόλου αμφιλεγόμενη: κανείς δεν θα χαρακτήριζε ανήθικο έναν γονιό που διδάσκει στο παιδί του περισσότερη ή λιγότερη προσοχή στον δημόσιο χώρο, ανάλογα με την εγκληματικότητα της γειτονιάς. Αυτό που μας φέρνει σε αμηχανία δεν είναι τόσο η συμπεριφορά όσο τα αποτελέσματα που αυτή δημιουργεί· η διαπίστωση ότι εκεί όπου η φιλοκοινωνική συμπεριφορά κοστίζει, οι άνθρωποι διστάζουν να τη μεταδώσουν στα παιδιά τους. Η ηθική είναι μια ολισθηρή έννοια.
Οι γονείς καλούνται να επιλέξουν ποιες αξίες θα μεταδώσουν στα παιδιά τους. Η επιλογή αυτή δεν είναι ούτε τυχαία ούτε ηθική· είναι στρατηγική και προσαρμοστική.
Η ιδέα ότι ένα δυσμενές περιβάλλον οδηγεί σε αντίστοιχα δυσμενείς συμπεριφορές θέτει αναπόφευκτα το ερώτημα: ποιος δημιούργησε αυτό το περιβάλλον; Η απάντηση είναι σύνθετη. Συχνά οι θεσμοί επιβάλλονται εξωτερικά –μέσα από κατακτήσεις, αποικιοκρατία ή πιο σύγχρονες μορφές άνισης ανάπτυξης– και αποκτούν διάρκεια απλώς επειδή οι άνθρωποι μαθαίνουν να ζουν με αυτούς. Θεσμοί και κουλτούρα συνδιαμορφώνονται. Για παράδειγμα, το εμπόριο σκλάβων στην Αφρική οδήγησε σε μια μακροπρόθεσμη κουλτούρα χαμηλής εμπιστοσύνης στις περιοχές από τις οποίες υφαρπάχθηκαν οι σκλάβοι. Σε παγκόσμια κλίμακα ο Ασεμόγλου έχει δείξει πώς οι αποικιοκράτες εγκαθιστούσαν διαφορετικούς θεσμούς, ανάλογα με το αν σκόπευαν να εποικίσουν μια περιοχή ή απλώς να την εκμεταλλευτούν – με μακροχρόνιες συνέπειες για τη διαμορφωμένη κουλτούρα των περιοχών αυτών και την ανάπτυξή τους.
Το κρίσιμο λοιπόν δεν είναι να εξηγήσουμε τις διαφορές με όρους έμφυτης ηθικής. Είναι να κατανοήσουμε πώς οι μηχανισμοί κοινωνικοποίησης παράγουν διαφορετικά μοτίβα συμπεριφοράς. Οχι επειδή κάποιοι είναι λιγότερο ενάρετοι, αλλά επειδή σε κάποιους το να είναι ενάρετοι κοστίζει περισσότερο.
Με άλλα λόγια: οι κοινωνίες συχνά παγιδεύονται σε ένα είδος «ισορροπίας» – που μπορεί να είναι ευνοϊκή ή όχι. Η έξοδος από αυτή την ισορροπία, ανεξαρτήτως του αν είναι καλή ή κακή, δεν είναι ποτέ εύκολη υπόθεση.
*O κ. Ηλίας Ντίνας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης και κάτοχος της ελβετικής έδρας στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας.
