Δεν θα αναφερθώ ειδικώς στα εθνικά βοσκοτόπια και στο αντεθνικό κουτόχορτο. Αυτά είναι ένα ακόμη απ’ τα θορυβώδη σκάνδαλα που (ουσιαστικώς επί δεκαετίες τώρα) εμφανίζονται, και συνιστούν την υπόκρουση της απαισιοδοξίας μας. Θα ήθελα όμως να υπενθυμίσω και το πλήθος των λιγότερο θορυβωδών (αλλ’ εξίσου προβληματικών) ενδείξεων της ασθενείας μας:
Τέτοια είναι λ.χ. τα δυσμενέστατα αποτελέσματα διεθνών μετρήσεων (οδικά δυστυχήματα, δωρεές οργάνων, σεβασμός του πλησίον, πνιγηρές χωματερές, φοροδιαφυγή, αιωνιοβόρος απονομή δικαιοσύνης κ.λπ.), καθώς και όσα καταγράφει η Α. Σπανού στο άρθρο της «Μένουμε Ευρώπη;» («Καθημερινή», 6.7.25). Είτε ακόμη και τα δύο σημαδιακά 63%: ένα εκείνο της απίστευτης ανευθυνότητάς μας του 2015, κι άλλο ένα φετινό με την απόφανση «δεν έχουμε ελεύθερα ΜΜΕ στην Ελλάδα» (ποσοστό μεγαλύτερο και από χώρες με δικτατορικά καθεστώτα). Ολα τούτα, μαζί με την τελμάτωση του εκπαιδευτικού μας συστήματος, μαζί με τα ποσοστά ανεπάγγελτων ή αδιάφορων δημοσίων λειτουργών και με τη διαιώνιση της παντοειδούς ετεροδοσοληψίας, υποδεικνύουν νομίζω σαφώς τα αντικοινωνικά (δηλαδή αν-ήθικα και αντι-πολιτικά) χαρακτηριστικά ενός μεγάλου ίσως μέρους της κοινωνίας μας, κατά τις τελευταίες δεκαετίες.
Στο σημείο μάλιστα αυτό, πολύ χρήσιμη θα ήταν η αρμοδιότερη φωνή του καθηγητή Τάσου Γιαννίτση (του πρώην υπουργού ο οποίος προέβλεψε εγκαίρως τη χρεοκοπία). Στο πρόσφατο βιβλίο του («Ελλάδα 1953-2024, χρόνος και πολιτική οικονομία», 2025), διαπιστώνει «έναν γενικότερο αρνητισμό απέναντι σε μακροχρόνιες θεωρήσεις και συλλογικές αξίες» (σελ. 324). Αυτή είναι η ευγενική περιγραφή της ανηθικότητας, δηλαδή του «ό,τι εγώ θα φάω σήμερα». Κι ακόμη: «μια απονομιμοποίηση της κρατικής παρέμβασης στα μάτια της κοινωνίας […] στις αναπτυξιακές διαδικασίες, και μια υπονόμευση […] αξιών με την ισχυροποίηση του ατομικισμού» (σελ. 326). Κι εδώ τα ίδια· «το εγώ, εδώ και τώρα». Εξάλλου, ο Γιαννίτσης κάνει αναφορά και στις απόψεις Ν. Διαμαντούρου περί «υψηλού βαθμού διαφθοράς, ηθικού κλίματος επιθετικής απληστίας και απερίσκεπτης αδιαφορίας για κινδύνους», καθώς και για «υψηλά επίπεδα ανοχής […] της βίαιης δράσης» (σελ. 337). Εννοείται βέβαια, παρεΐτσα, μέρος του λαού και μέρος της εξουσίας…
Κι έτσι ανακύπτει το απλό ερώτημα «μήπως όταν μέγιστο μέρος της ενέργειας της ομάδας δαπανάται στην εσωτερική φθορά της ομάδας, είναι μάταιη η ελπίδα για ουσιαστική πρόοδο της ομάδας;». Αλλωστε, είχε προηγηθεί και ο Δαρβίνος, διαπιστώνοντας ότι εξελικτικό πλεονέκτημα διέθεταν μόνον οι ομάδες πρωτευόντων που είχαν «εσωτερική συνοχή», δηλαδή (σε ανθρώπινους όρους) ήθος.
Η απλή, άκρως δυσάρεστη (και για τούτο δυσαποδεκτή) διαπίστωση της εθνικής μας ασθενείας, απαιτεί φάρμακα ομοειδή προς τα αίτιά της – δηλαδή απαιτεί ένα 15ετές πολιτικό πλάνο ηθο- πολιτικής παιδείας.
Αυτή η απλή, άκρως δυσάρεστη (και για τούτο δυσαποδεκτή) διαπίστωση της εθνικής μας ασθενείας απαιτεί φάρμακα ομοειδή προς τα αίτιά της – δηλαδή (εκτός από θεσμικά μέσα) απαιτεί ένα 15ετές πολιτικό πλάνο ηθοπολιτικής παιδείας. Σχέδιο για όλες τις ηλικίες, το οποίο θα ξεκινάει απ’ τη συνειδητοποίηση της ρίζας του κακού, θα επιμένει σε μεγάλο πλήθος πειστικά παραδείγματα ατομικών και συλλογικών συμπεριφορών από την Ιστορία και από την Τέχνη, και θα φθάνει μέχρι ασκήσεις επίλυσης εικονικών πολιτικών διλημμάτων. Οχι μέσω ετοιματζίδικων θεωριών εκ των άνω – αλλά μέσω εγρήγορσης και συμμετοχικότητας των ίδιων των ενήμερων πολιτών.
Ξέρω ότι αυτό το τελευταίο είναι και η μεγάλη δυσκολία του εγχειρήματος – αλλά, είπαμε ότι θ’ αρχίσουμε απ’ τα παιδιά, για να ελπίσουμε σε μια διαφορετική επόμενη γενιά. Αλλα και για εμάς τους μεγαλύτερους, εάν (λέω αν) συμφωνούσαν τα κόμματα, θα μπορούσαν να πάψουν να μας παρηγορούν με παυσίπονα κατασταλτικά μέτρα μόνον. Κι αν άρχιζε μια πλατιά (ειλικρινής κυρίως) καμπάνια δημοσιοποίησης όλων των δεδομένων του ιδιότυπου προβλήματος της έμμονης καθυστέρησης της χώρας μας, τότε ίσως θα σχηματιζόταν σιγά-σιγά μια μικρή αλλά κρίσιμη μάζα πολιτών που θα άνοιγε τον δρόμο για το Πλάνο. Αντ’ αυτού, αυτές τις μέρες, ανάμεσα στα σοβαρά άρθρα που αφορούν τον θεσμικό χειρισμό του φαινομένου των βοσκοτόπων, δεν πήρε το μάτι μου κάτι που να ασχολείται με το ήθος μυριάδων πολιτών και εκατοντάδων κρατικών που εμπλέκονται στο θέμα – παρ’ όλον ότι αυτό το αντικοινωνικό «ήθος» είναι η γενεσιουργός αιτία αυτού του σκανδάλου. Οπως άλλωστε ήταν και η κατάρρευση του 2010. Ασε που κινδυνεύω ν’ ακούσω από καμιά μεριά και τη μομφή «μην ηθικολογείτε, κύριε». Μα, εγώ τι να ηθικολογώ – άλλοι ανηθοπράττουν. Το δε ζήτημα «τι τον κάνει τον αγνό λαό να φέρεται έτσι», είναι κι αυτό ζήτημα αν-ήθους των κοινωνικών εταίρων – κι είναι κι αυτό μέσα στους στόχους του Πλάνου, όπως κι ολόκληρο το αίτημα της κοινωνικής δικαιοσύνης. Αλλωστε, ο Αμάρτια Σεν πήρε Νόμπελ για τις απόψεις του περί πολιτικής ως ηθικής.
*Ο κ. Θ. Π. Τάσιος είναι συγγραφέας, ομότιμος καθηγητής στο ΕΜΠ.
