Είναι προφανές ότι επείγει σήμερα να σταματήσει η σφαγή και ο λιμός στη Γάζα. Αλλά, αν αυτό που αντικρίζουμε σήμερα δεν είναι προοίμιο μιας δυστοπίας του 21ου αιώνα, είναι ανυπολόγιστα βαθιά η πληγή που άνοιξε. Είναι ρήγμα στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και την ιστορία του. Είναι επίσης πλήγμα στην πολιτική κουλτούρα που κυριάρχησε μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης.
Αν η πολιτική κουλτούρα ορίζει ένα πλαίσιο αξιών, πεποιθήσεων, αντιλήψεων και συναισθημάτων μέσω των οποίων οι κοινωνίες αντιλαμβάνονται τη ροή του κόσμου, τότε πυρήνας της είναι η ιστορία και η μνήμη. Η ιστορία (ως ιστορική επιστήμη, δημόσια ιστορία και αγωγή των πολιτών) αναπτύχθηκε από τον 19ο αιώνα πάνω σε δύο άξονες: την εθνική ιστορία και την πρόοδο του δυτικού πολιτισμού. Αυτός θεωρείται ο δυτικός κανόνας ιστορίας που επικράτησε – με παραλλαγές βέβαια, αλλά σταθερά γύρω από αυτούς τους δύο άξονες.
Ο B΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και το Ολοκαύτωμα κλόνισαν αυτόν τον δυτικό κανόνα. Και τους δύο άξονες. Αφενός έδειξε τον ναζισμό ως την ακραία και εξτρεμιστική εξέλιξη του εθνικισμού και της ταξινόμησης των ανθρώπων σε ανώτερους και κατώτερους. Αφετέρου, δείχνοντας με το Ολοκαύτωμα μια αβυσσαλέα σκοτεινή κηλίδα στο εσωτερικό της ιδέας της δυτικής προόδου, έσπειρε την αμφιβολία στις βεβαιότητες του δυτικού κανόνα ιστορίας.
Δεν έγιναν αμέσως αισθητοί αυτοί οι τρομεροί κλονισμοί. Στην ψυχροπολεμική αναμέτρηση το επίδικο ήταν αφενός η κατίσχυση των δυτικών αξιών, αφετέρου ποιος οικειοποιείται την πρόοδο. Τότε, αναφορικά με τα εγκλήματα του πολέμου, τον τόνο έδινε η φράση του Τσώρτσιλ «Τhe blessed act of oblivion» (η ευλογημένη πράξη της λήθης). Oταν το 1953 συνήλθε η διάσκεψη των επτά σοφών στη Ρώμη (Σουμάν, Ντε Γκάσπερι κ.ά.) για μια νέα ευρωπαϊκή ταυτότητα, ούτε ήθελαν να ακούσουν για μαζικά εγκλήματα της ναζιστικής Γερμανία. Η Νυρεμβέργη θεωρήθηκε αρκετή, ώστε οι ενοχές να μην κατατυραννούν τις μεταπολεμικές κοινωνίες.
Γύρω από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου όμως αναδύθηκαν οι απωθημένες μνήμες. Ανοιξαν τα κλεισμένα τραύματα. Και πρώτα απ’ όλα το Ολοκαύτωμα. Από την αποσιώπηση, το Ολοκαύτωμα αναδείχθηκε ως το κατ’ εξοχήν τραύμα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Oχι μόνο. Η ανάδειξη του εγκλήματος εναντίον των Εβραίων ξαναθύμισε τα εγκλήματα της αποικιακής εποχής, ενώ ο ναζισμός συνδέθηκε με τον ευρωπαϊκό ρατσισμό. Ακόμη και οι εθνικές ιστορίες δεν ήταν πλέον αυτοεγκωμιαστικά αφηγήματα. Αποκαλύφθηκαν σκοτεινές τους πλευρές.
Η ανάδειξη του Ολοκαυτώματος συνδέθηκε στενά, σαν αιτία και αποτέλεσμα, με τη στροφή από την ιστορία στη μνήμη. Με τη μετάβαση από τα ιστορικά γεγονότα στην ιστορική εμπειρία. Και στη στροφή αυτή επίκεντρο ήταν όχι οποιεσδήποτε μνήμες, αλλά οι τραυματικές. Και την εννοιολογική δομή, το γλωσσικό πρωτόκολλο, το σενάριο για την ανάδειξη των τραυματικών εμπειριών το έδωσε το Ολοκαύτωμα. Απέκτησε παραδειγματικό χαρακτήρα για το πώς σκεπτόμαστε το παρελθόν. Εγινε ο νέος κανόνας ιστορίας. Δημιουργήθηκε παιδαγωγική του Ολοκαυτώματος, διαδόθηκε στη δημόσια ιστορία με μουσεία, προγράμματα και τον κινηματογράφο, διαμόρφωσε πολίτες. Eγινε ο κοινός τόπος ευρωπαϊκής μνήμης. Στόχος του ο εξανθρωπισμός της ιστορίας. Αλλά ταυτόχρονα, γιατί ουδέν καλόν αμιγές κακού, η ιστορική ανάλυση αντικαταστάθηκε από μια νέα ηθική κατήχηση.
Τώρα συμβαίνει μια γενοκτονία, όχι μια οποιαδήποτε, αλλά συνδεδεμένη με ένα λαό που οι γονείς και οι παππούδες του την υπέστησαν. Και η τρομερή ειρωνεία της ιστορίας είναι όχι μόνο η διαγενεακή αντιστροφή των ρόλων, αλλά και η διαστροφή του νοήματος των λέξεων. Ο αντισημιτισμός χρησιμοποιήθηκε ως ηθικός πανικός για να νεκρώσει κάθε αντίσταση και διαμαρτυρία στην τωρινή γενοκτονία. Για να παραλύσει τη Δύση, ανακαλώντας τις ενοχές του δικού της αντισημιτικού παρελθόντος.
Για να συμβαίνει όμως μια γενοκτονία μπροστά στα μάτια μας και να την παρακολουθούμε με απάθεια και παθητική υποστήριξη, σημαίνει ότι δεν μάθαμε από τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος. Oτι το Ολοκαύτωμα στριμώχτηκε στο παρελθόν – σαν σε «ξένη χώρα». Oτι θεωρήσαμε πως αφορά μόνο τους Εβραίους και δεν έχει οικουμενική ισχύ. Η νομικοποίησή του με ορισμούς που υπαγορεύονται από κρατικές λογικές, όπως της International Holocaust Remembrance Alliance (IHRA), το άδειασε από το ανθρωπιστικό του μήνυμα.
Oταν καθιερώθηκε το Ολοκαύτωμα στον ιστορικό κανόνα, ήταν ήδη μνήμη. Τώρα η γενοκτονία συμβαίνει στο παρόν. Η Γάζα ρίχνει βαριά σκιά στις ιστορικές και μνημονικές σπουδές, δηλαδή στη διαμόρφωση της συνείδησής μας. Δεν μπορούμε να συνεχίζουμε αγνοώντας την. Καιρός να ανοίξει η συζήτηση για το τι είδους συνείδηση διαμορφώνεται τώρα. Γιατί πώς μπορούμε να καταλάβουμε τον κόσμο που ανοίγεται μπροστά μας; Διαβάζοντάς τον μέσα από την πολιτική ισχύος του Καρλ Σμιτ, ή της συνειδησιακής κρίσης του Πρίμο Λέβι;
*Ο κ. Αντώνης Λιάκος είναι ομότιμος καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
