Παρά τα εκτενή ρεπορτάζ, δεν είναι ακόμη γνωστά πολλά στοιχεία της υπόθεσης του ΟΠΕΚΕΠΕ. Εν τούτοις, ήδη είτε εκφέρονται καταδικαστικές κρίσεις κατά προσώπων που φέρεται να εμπλέκονται στην υπόθεση είτε διατυπώνονται σαρωτικές αρνητικές κρίσεις για όλο το πολιτικό σύστημα, πέραν των εύλογων επικρίσεων κατά της κυβέρνησης. Οι δημοσιογραφικές κρίσεις και οι συζητήσεις στα νέα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ως προς τους υπουργούς που φέρονται ως εμπλεκόμενοι στην υπόθεση συνοψίζονται σε τρεις εναλλακτικές συμπεριφορές. Εικάζεται ότι όσοι πολιτικοί αναφέρονται στη δικογραφία, ενώπιον του φαινομένου των παράνομων αγροτικών επιδοτήσεων, επέδειξαν είτε αμέλεια στην άσκηση της προβλεπόμενης εποπτείας επί του ΟΠΕΚΕΠΕ, έτσι ώστε να αποτρέπεται η διαφθορά, είτε ανοχή της διαφθοράς που λάμβανε χώρα εν γνώσει τους, είτε ενθάρρυνση της διαφθοράς.
Οποιοδήποτε από τα τρία έχει συμβεί, είναι καταδικαστέο, ανεξάρτητα από τυχόν ποινικές ευθύνες, που δεν πρέπει να αποδίδονται με ευκολία. Ωστόσο, αυτή η σκέψη περιορίζει την ανάλυση του θέματος σε ατομικές συμπεριφορές. Οι συνήθεις αντιδράσεις απέναντι στη διαφθορά, αφενός, δεν φωτίζουν την κατάλληλη μονάδα ανάλυσης του φαινομένου, που δεν είναι το άτομο, αφετέρου, δεν λαμβάνουν υπόψη τους διαχρονικές τάσεις του φαινομένου, μερικές από τις οποίες αφορούν όλα τα σύγχρονα πολιτικά συστήματα που λειτουργούν στο πλαίσιο του καπιταλισμού, ενώ άλλες αφορούν ειδικά τη χώρα μας.
Πράγματι, η συγκέντρωση της προσοχής στις ατομικές, πολιτικές ή ποινικές, ευθύνες σε υποθέσεις διαφθοράς, που, αν υπάρχουν, πρέπει να αποδοθούν, δεν επιτρέπει να δούμε τη γενικότερη εικόνα. Οπως διαφαίνεται από την υπόθεση του ΟΠΕΚΕΠΕ, η κατάλληλη μονάδα ανάλυσης του φαινομένου είναι το δίκτυο. Φαίνεται ότι στην υπόθεση αυτή υπήρχε δίκτυο πολιτικών και διοικητικών προϊσταμένων, δημοσίων υπαλλήλων, βουλευτών (13 της συμπολίτευσης και δύο της αντιπολίτευσης), τοπικών διαμεσολαβητών και ωφελούμενων αγροτών (ή φερόμενων ως αγροτών). Θα ήταν χρήσιμο η ανάλυση να μην περιοριστεί στην εξατομικευμένη απόδοση ευθύνης, που απαιτούν το ποινικό δίκαιο και η δημοκρατική λογοδοσία, αλλά να εστιαστεί στις πυκνές σχέσεις διαφθοράς μεταξύ πολλών μελών του δικτύου, ακόμη και αν δεν μπορεί να στοιχειοθετηθεί ποινικά η σύσταση εγκληματικής οργάνωσης.
Από την άλλη μεριά, υπάρχει η ευκολία της συνολικής καταδίκης του συστήματος. Σύμφωνα με αυτήν την προσέγγιση, εξαιτίας του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί σήμερα η δημοκρατία ή, καλύτερα, η «μεταδημοκρατία» μέσα στο καπιταλιστικό σύστημα, η διαφθορά είναι αναπόφευκτη. Είναι συστατικό στοιχείο της διασύνδεσης της δημοκρατίας με την οικονομία της αγοράς. Σχηματικά, ο κομματικός ανταγωνισμός και ειδικά οι προεκλογικές εκστρατείες απαιτούν μεγάλες δαπάνες, τόσες που η κρατική επιχορήγηση δεν μπορεί να καλύψει. Κόμματα και υποψήφιοι καταφεύγουν σε ιδιώτες πάτρωνες, ενώ και οι τελευταίοι αναζητούν εκπροσώπους τους, επ’ αμοιβή, στα κέντρα λήψης πολιτικών αποφάσεων. Διακινείται έτσι το λεγόμενο «πολιτικό χρήμα». Ο πολιτικός ανταγωνισμός δεν διεξάγεται επί ίσοις όροις. Στις δημοκρατίες υπό καπιταλιστικό καθεστώς κερδίζει τελικά όποιος υποστηρίζεται από ισχυρές μερίδες του κεφαλαίου.
Η ανάλυση είναι ακριβής, αλλά δεν εξηγεί γιατί σε ορισμένες δημοκρατίες υπάρχει μεγαλύτερη διαφθορά από άλλες, ούτε γιατί δίκτυα διαφθοράς εκμεταλλεύονται όχι ιδιωτικά, αλλά δημόσια κονδύλια, όπως τα ευρωπαϊκά κονδύλια στην περίπτωση του ΟΠΕΚΕΠΕ.
Μια ανάλυση μεσο-επιπέδου, που δεν θα εστίαζε ούτε στο επίπεδο των διαπροσωπικών συναλλαγών μεταξύ ατόμων ούτε στο επίπεδο του καπιταλιστικού συστήματος, θα φώτιζε πώς δίκτυα διαφθοράς εκμεταλλεύονται δομικά χαρακτηριστικά και μακροχρόνιες τάσεις του πολιτικο-διοικητικού συστήματος μιας χώρας.
Ενδεικτικά, σ’ εμάς, είναι δομικό το χαρακτηριστικό της απαγκίστρωσης δημόσιων οργανισμών, παλαιότερα μάλιστα και δημοτικών επιχειρήσεων, από την κεντρική εποπτεία και ιδίως από τον ουσιαστικό έλεγχο. Υπάρχουν παραδείγματα από την περίοδο λίγο πριν από την οικονομική κρίση. Πλήθος ασφαλιστικών ταμείων, πριν από την ίδρυση του ΕΦΚΑ, είχαν ουσιαστικά αυτονομηθεί από τα αρμόδια υπουργεία. Προσέφεραν ασφαλιστικές παροχές σχεδόν κατά βούληση. Παρομοίως, πολλές δημοτικές επιχειρήσεις είχαν αυτονομηθεί από τις δημοτικές αρχές. Δεν επρόκειτο για καταστάσεις διαφθοράς, αλλά είναι γνωστά τα δημοσιονομικά αποτελέσματα της αυτονόμησης τέτοιων οργανισμών. Σήμερα, πλέον, η αυτονόμηση έχει περισταλεί σημαντικά από τυπική άποψη. Στην πράξη, όμως, η αυτονόμηση μερικών οργανισμών από τα αρμόδια υπουργεία συνεχίζεται και εκθρέφει εστίες διαφθοράς, όπως δείχνει το παράδειγμα του ΟΠΕΚΕΠΕ.
Συναφής είναι άλλη μακροχρόνια, αλλά όχι αποκλειστικά ελληνική, τάση. Πολλοί φορείς του Δημοσίου, καθώς και πολίτες και επιχειρήσεις των χωρών-μελών της Ευρωπαϊκής Ενωσης, θεωρούν την Ε.Ε. ως «αγελάδα για άρμεγμα». Εκλεγμένοι πολιτικοί, δημόσιοι υπάλληλοι, επιχειρηματίες και πολίτες έχουν ωφεληθεί από τα λεφτά των υπόλοιπων Ευρωπαίων που εισρέουν με διάφορα ευρωπαϊκά προγράμματα στη χώρα μας και σε άλλες, οικονομικά εύθραυστες, χώρες. Η διαφθορά, εν προκειμένω, ευδοκιμεί σε ένα πλαίσιο εργαλειακής αντίληψης για το τι είναι η Ε.Ε.
Τέλος, οι πολιτικές ελίτ της Ε.Ε., όπως και οι εγχώριες δικές μας, έχουν επανειλημμένως αποφύγει να αγγίξουν συμφέροντα της αγροτικής τάξης στις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Οι κυβερνώσες ελίτ χαρίζονται σε διάφορες τάξεις, ιδίως πριν από τις εκλογές, ενώ συχνά ευνοούν την εναπομείνασα, μικρή, αγροτική τάξη, συγκριτικά περισσότερο από άλλες. Υπάρχουν οικονομικά προβλήματα στον αγροτικό τομέα, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τους μικροκαλλιεργητές. Ωστόσο εδώ το γενικότερο ζήτημα είναι η άσκηση συλλογικής πελατειακής πολιτικής. Δεν πρόκειται για την παραδοσιακή διαπροσωπική σχέση ενός πολιτικού πάτρωνα (π.χ., τοπικού κομματάρχη) προς έναν πελάτη, αλλά για τη γνωστή και στη δική μας και σε άλλες δημοκρατίες ευνοϊκή συλλογική μεταχείριση επιλεγμένων μερίδων του πληθυσμού ή ομάδων συμφερόντων έναντι άλλων.
Η τελευταία είναι η προφανέστερη ερμηνεία της υπόθεσης ΟΠΕΚΕΠΕ. Αλλά δεν είναι επαρκής, γιατί και αυτή και άλλες παρόμοιες υποθέσεις φωτίζονται καλύτερα εάν γίνουν αντιληπτές σαν ένα παζλ, μέρη του οποίου αποτελούν δίκτυα συναλλασσόμενων αξιωματούχων, διαμεσολαβητών και ωφελούμενων «δικαιούχων», φορείς του Δημοσίου με τάσεις αυτονόμησης, μακροχρόνιες εργαλειακές αντιλήψεις για την Ε.Ε. και συλλογικές πελατειακές σχέσεις.
*Ο κ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του ΕΚΠΑ.
