Η δημόσια συζήτηση για το σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ εστιάστηκε στην αναποτελεσματική ή/και διεφθαρμένη δημόσια διοίκηση και σε ευθύνες της πολιτικής ηγεσίας. Υπάρχουν όμως βαθύτερα στοιχεία στην ελληνική κοινωνία, πέρα από το κράτος, που γεννούν κάθε τόσο παρόμοιες παρανομίες. Ακόμη και αν τιμωρηθούν όλοι οι υπεύθυνοι για τη συγκεκριμένη υπόθεση, θα έχουμε ξανά τέτοια φαινόμενα, μέχρι να αλλάξουν ουσιαστικά οι κοινωνικές πρακτικές. Ξεχωρίζω δύο άρθρα που ανέδειξαν βαθύτερα αίτια. Ο Γιώργος Πρεβελάκης έγραψε για τη σχέση κέντρου και περιφέρειας όπως διαμορφώθηκε στις απαρχές του νέου ελληνικού κράτους και συνεχίζει με τα πελατειακά δίκτυα, προσαρμοσμένα στις εισροές χρημάτων από την Ευρώπη. Αρχικά ήταν τα δάνεια προς το κράτος (που πολλές φορές δεν τα αποπληρώσαμε) και πιο πρόσφατα τα ταμεία της Ευρωπαϊκής Ενωσης. «Το Κέντρο εξασφάλισε ευρωπαϊκούς πόρους· η Περιφέρεια φρόντισε να διανεμηθούν. Οσοι προσπάθησαν να παρεμποδίσουν την παρανομία εξοβελίστηκαν. Πώς να αντιταχθούν αποτελεσματικά σε δομές με ρίζες σε δύο αιώνες;» (Προσοδοθηρική Ελλάς, «Τα Νέα», 10/7/2025).
Οι ανθρωπολόγοι Χέρτσφελντ και Παπαγεωργίου μίλησαν για την κοινωνική οργάνωση σε περιοχές της Κρήτης «που βασίζεται στη συγγένεια υπό την έννοια της πατρογραμμικής διαδοχής … ένας πολιτευτής προς άγραν ψήφων … θα πάει σε αντιπρόσωπο μεγάλης φάρας, κερδίζοντας μεμιάς 500 ψήφους … Μέσω των επιδοτήσεων όταν δόθηκαν για πρώτη φορά, το ίδιο το ελληνικό κράτος αναγνώρισε αυτόν τον άγραφο εθιμικό κώδικα. Οι κρατικοί υπάλληλοι της εποχής και με τη σειρά τους οι πολιτικοί ήξεραν σε ποιους ακριβώς ανθρώπους θα πήγαιναν οι οικονομικές ενισχύσεις. Αρα η πολιτεία ενσωμάτωσε κατά έναν τρόπο κώδικες που ρυθμίζουν παράτυπα τις σχέσεις των κατοίκων» (Υπόθεση ΟΠΕΚΕΠΕ: Οι ρίζες του πανωγραψίματος, «Κ», 7/7/2025).
Μπορούν να αλλάξουν αυτές οι σχέσεις και οι πρακτικές σε μεσοπρόθεσμο ορίζοντα, δηλαδή σε περίπου μία ή δύο δεκαετίες από σήμερα; Εκτιμώ πως ναι, γιατί οι περισσότεροι Ελληνες σήμερα σκεφτόμαστε για τη ζωή (και) με οικονομικούς όρους, που σημαίνει ότι προσαρμόζουμε τη συμπεριφορά μας ανάλογα με τα κίνητρα και τα αντικίνητρα που αντιμετωπίζουμε. Δεν είμαστε πια μια προνεωτερική κοινωνία.
Η αλλαγή μπορεί να έρθει περισσότερο με νέες ευκαιρίες και λιγότερο με καταστολή των παλιών τρόπων. Οταν οι παράνομες επιδοτήσεις είναι αποδεκτές σε μια μεγάλη κοινωνική ομάδα, η αστυνόμευση και οι διώξεις δεν είναι αποτελεσματικά αντικίνητρα, όπως δεν ήταν και για τη φοροδιαφυγή. Αποτελεσματικός μπορεί να είναι ο προληπτικός έλεγχος με ψηφιακή τεχνολογία (όπως έγινε με τα POS στα καταστήματα), μέχρι όμως κάποιοι επιτήδειοι να βρουν νέο τρόπο προσόδου από τα ευρωπαϊκά ταμεία. Αν το χρήμα έρχεται από έξω και ο απατεώνας δεν φαίνεται να το στερεί από συμπολίτες, τότε δεν υπάρχει κοινωνικός στιγματισμός και η αποτροπή εξασθενεί.
Η αλλαγή στις σχέσεις, στις νοοτροπίες και στις πρακτικές μπορεί να έρθει περισσότερο με νέες ευκαιρίες και λιγότερο με καταστολή των παλιών τρόπων.
Ενα παράδειγμα νέας ευκαιρίας που αλλάζει τη νοοτροπία είναι οι νεοφυείς επιχειρήσεις τεχνολογίας που απευθύνονται στη διεθνή αγορά. Εχουν ανταγωνιστές από όλο τον κόσμο. Για να πετύχουν πρέπει να έχουν εξαιρετικούς μηχανικούς και πωλητές και να πείσουν επενδυτές να στηρίξουν τα σχέδιά τους. Επικρατεί η αξιοκρατία και όχι οι οικογενειακές σχέσεις. Ενώ στις περισσότερες μικρομεσαίες, που εξυπηρετούν μόνο την Ελλάδα, την ιδιοκτησία και τη διοίκηση έχει μία οικογένεια. Το ίδιο ισχύει σε γενικές γραμμές σε όλες τις μεγαλύτερες εξωστρεφείς επιχειρήσεις της μεταποίησης και των επαγγελματικών υπηρεσιών. Η οικονομική επιτυχία εξαρτάται από την ποιότητα, το κόστος παραγωγής και τον μηχανισμό πωλήσεων σε πολλούς πελάτες (και όχι από δημόσιες συμβάσεις). Αυτά αλλάζουν τις αξίες και τις νοοτροπίες.
Κι έτσι ερχόμαστε πάλι στην πολυπόθητη «αλλαγή του παραγωγικού μοντέλου». Οταν θα μπορούμε να κατασκευάζουμε και να πουλάμε πραγματικά ρομπότ, αλλά και να καλλιεργούμε τη γη μας με αυτά, δεν θα χρειαζόμαστε να καταγράφουμε ανύπαρκτα πρόβατα για να ζούμε καλά.
*Ο κ. Αρίστος Δοξιάδης είναι ομότιμος εταίρος στο κεφάλαιο επενδύσεων τεχνολογίας Big Pi.
