Στην ήδη προβληματική σχέση μεταξύ Ελλάδας και Λιβύης έχει προστεθεί τις τελευταίες εβδομάδες και το μεταναστευτικό ζήτημα. Αυτή τη στιγμή στην πολύπαθη χώρα, το πάνω χέρι έχει επανακτήσει ο Χαφτάρ και το καθεστώς της Ανατολικής Λιβύης, με την κυβέρνηση της Τρίπολης υπό τον απολύτως ελεγχόμενο από την Τουρκία Ντμπέιμπα να χάνει αισθητά έδαφος. Παραμένει, ωστόσο, η διεθνώς αναγνωρισμένη κυβέρνηση, συνθήκη την οποία μέσω των μεταναστευτικών ροών θέλει με κάποιον τρόπο να ανατρέψει ή να διαφοροποιήσει η πλευρά Χαφτάρ. Γνωρίζοντας ο τελευταίος τις παρενέργειες για τις περισσότερες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις και οπωσδήποτε για τη Γερμανία, η οποία έχει υιοθετήσει μια πολύ σκληρή γραμμή στο εν λόγω ζήτημα, που φτάνει μέχρι τον τερματισμό των επανενώσεων οικογενειών και τις επιστροφές σε κράτη, όπως το Αφγανιστάν και η Συρία, που μόνο ασφαλή δεν νοούνται, θα ασκήσει όσο περισσότερη πίεση μπορεί για να ικανοποιήσει τις επιδιώξεις του. Με βάση το μοντέλο Ερντογάν, θέλει να υποχρεώσει την Ε.Ε. να προβεί σε συμβιβασμούς, τους οποίους υπό άλλες προϋποθέσεις ενδεχομένως να απέφευγε. Ξέρει ότι η συνεργασία της Ανατολικής Λιβύης είναι απαραίτητη προκειμένου να ελεγχθούν τα μεταναστευτικά ρεύματα.
Η απόφαση της ελληνικής πλευράς να αναστείλει για τρεις μήνες την εξέταση αιτημάτων χορήγησης ασύλου, παρότι αναγκαία ως ένδειξη αποφασιστικότητας, δεν πρόκειται να μετριάσει την πρόθεση όσων έχουν ή πρόκειται να αποφασίσουν να έρθουν στην ευρωπαϊκή επικράτεια, κυρίως γιατί περιφέρονται για καιρό σε πολύ πιο δυσμενείς συνθήκες στη Λιβύη και πέριξ αυτής, οπότε προκρίνουν την παραμονή τους σε ελληνικό έδαφος, ακόμη και αν για τουλάχιστον τρεις μήνες παραμείνουν σε κλειστά κέντρα κράτησης. Εχουν όμως την ελπίδα, ίσως και ψευδείς διαβεβαιώσεις από τους διακινητές, ότι κάποια στιγμή το αίτημά τους θα εξεταστεί ή ότι η χώρα προέλευσης θα αρνηθεί τον επαναπατρισμό τους ή πως θα βρουν άλλους τρόπους να ξεφύγουν από αυτό το ασφυκτικό πλαίσιο που επέβαλε η Ελλάδα. Ακόμη και η πάταξη των συστημάτων παράνομης διακίνησης προϋποθέτει συνεργασία με τις λιβυκές αρχές, που προσώρας τους οργανώνουν, άρα ο ρόλος του Χαφτάρ καθίσταται κομβικός. Από τη στιγμή που οι καραβιές ανθρώπων ξεκινήσουν από τα λιβυκά παράλια και δη χωρίς διάθεση συνεργασίας των τοπικών αρχών, η πρόκληση της διαχείρισης γίνεται αυτομάτως ευρωπαϊκή υπόθεση.
Oμως, το φαινόμενο των μεταναστευτικών ροών έχει βαθύτερα αίτια και προς τούτο απαιτείται ανάληψη άμεσης δράσης από ευρωπαϊκής και όχι μόνον πλευράς, με υποχρεωτικό τον αναπροσανατολισμό των παρεχομένων κονδυλίων. Η απόσυρση Γάλλων και Αμερικανών από την υποσαχάρια Αφρική δημιούργησε μεγάλο κενό ασφαλείας, το οποίο εκμεταλλεύθηκαν ριζοσπαστικές ομάδες, μισθοφορικές οργανώσεις, όπως η ρωσική Wagner, αλλά και αυταρχικά καθεστώτα, ενώ ως αποτέλεσμα η Δύση απώλεσε την πρόσβασή της σε κρίσιμες πληροφορίες για τις δυναμικές που αναπτύσσονται στην ευρύτερη περιοχή (μεταξύ άλλων και για τα δίκτυα διακινητών), περιορίζοντας την ικανότητα πρόγνωσης, όπως και απεμπόλησε τη δυνατότητα στοιχειώδους ελέγχου των παντός φύσης παράνομων δραστηριοτήτων. Οι εντάσεις και οι συγκρούσεις έχουν αυξηθεί, με τον εμφύλιο στο Σουδάν να εκτοπίζει 15 εκατομμύρια ανθρώπους, με 4 εκατομμύρια να έχουν μετεγκατασταθεί σε γειτονικές χώρες, μεταξύ άλλων σε Αίγυπτο και Λιβύη, ενώ 25 εκατομμύρια Σουδανοί βρίσκονται σε άμεση ανάγκη για τροφή. Από την άλλη, η Αίγυπτος βιώνει, όπως και πολλές άλλες αφρικανικές χώρες, δημογραφική έκρηξη, που συνδυαστικά με τη βαθιά οικονομική κρίση, εξωθεί αρκετούς να αναζητήσουν ένα ασφαλέστερο μέλλον στην Ευρώπη. Σημειωτέον ότι ο μέσος όρος ηλικίας στην Αφρική είναι κάτω των 20 ετών, επομένως δεν αποτελεί έκπληξη ότι οι ροές αυτή τη στιγμή αφορούν σε νέους άνδρες μεταξύ 18 και 34 ετών. Θα συνιστά κανονικοποίηση του διαδρόμου Λιβύης – Ελλάδας, αν οικογένειες σε μεγαλύτερους αριθμούς αρχίσουν να τον χρησιμοποιούν.
Επιπροσθέτως, η απότομη διακοπή της χρηματοδοτικής βοήθειας εκ μέρους των ΗΠΑ, με άμεσο αντίκτυπο στα προγράμματα για το AIDS και την παιδική θνησιμότητα, αυξάνει δραματικά τους κινδύνους. Οπως και η έλλειψη εκπαίδευσης των ενόπλων δυνάμεων και της αστυνομίας από Δυτικούς που κατέχουν τεχνογνωσία. Μάλιστα, μέρος των αμερικανικών κεφαλαίων χρησιμοποιούνταν για την επιτόπια δημιουργία χώρων συγκέντρωσης ατόμων που πλήττονταν από πολέμους, ενδεικτικά στο Κονγκό και τη Ρουάντα, ώστε να παρέμεναν στις χώρες τους σχετικά προστατευμένοι. Πλέον, ακραία στοιχεία έχουν αποκτήσει πρόσβαση σε πηγές πλούτου (π.χ. ορυχεία) και χρησιμοποιούν ολόκληρες περιοχές ως εφαλτήριο για αποσταθεροποιητικές πράξεις. Μέχρι το 2023, η USAID είχε προσφέρει 1 δισ. δολάρια σε προγράμματα στη Λιβύη και προγραμματίζονταν το 2025 μόνο σε ένα πρόγραμμα που αφορούσε την καλή διακυβέρνηση να δαπανηθούν 90 εκατ. δολάρια.
Η Λιβύη είναι χώρα-τράνζιτ μεταναστών, τους οποίους δεν θέλει να διατηρήσει στο έδαφός της, γιατί πολλοί από αυτούς εμπλέκονται στις ένοπλες συγκρούσεις, ενώ επιβαρύνουν μία ήδη σχεδόν ανεξέλεγκτη κατάσταση. Χρήζει προσοχής ότι η Ιταλία παρέχει κονδύλια σε παραστρατιωτικές οργανώσεις στη Λιβύη για να κρατούν φυλακισμένους τους μετανάστες σε πρόχειρα στρατόπεδα. Πρόκειται, συνεπώς, για μία πολυπαραγοντική πρόκληση, με δεδομένη τη δυστοκία στο σκέλος της αποτροπής, αυτονόητη την ανάγκη μεγαλύτερης επιχειρησιακής εμπλοκής της Ε.Ε., αλλά και εύλογες τις δυσκολίες στις συνεννοήσεις με μία διαιρεμένη χώρα.
*Ο κ. Κωνσταντίνος Φίλης είναι διευθυντής του Ινστιτούτου Διεθνών Υποθέσεων (IGA), καθηγητής Διεθνών Σχέσεων Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος.
