«Θεέ μου κάνε με αγνό, αλλά όχι ακόμη». -ΑΓΙΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΣ
Θέλει ακόμα –κι αυτό είναι ωραίο–/ να παριστάνει τον ευρωπαίο./ Στα δυο φορώντας τα πόδια που ‘χει/ στο ‘να λουστρίνι, στ’ άλλο τσαρούχι». -ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΟΥΡΗΣ
Ας πιστώσουμε, καλοπροαίρετα, τον πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη με εκσυγχρονιστικά ένστικτα. Εχει επανειλημμένως διακηρύξει την επιθυμία του να γίνει η Ελλάδα «ευρωπαϊκή χώρα». Γνωρίζουμε τι εννοεί. Οι περισσότεροι συμφωνούμε.
Το πρόβλημα κάθε νεωτεριστή πρωθυπουργού, όμως, είναι ότι καλείται να κυβερνήσει μια κοινωνία με προνεωτερικούς εθισμούς. Το πελατειακό κράτος, η κομματοκρατία και η διαφθορά είναι τρία παλαιοκομματικά, αλληλοτροφοδοτούμενα, γνωρίσματα που ιστορικά ταλανίζουν τη χώρα.
Οταν ο Κορνήλιος Καστοριάδης χαρακτήριζε, με κάποια υπερβολή, την Ελλάδα «προ-πολιτική», εννοούσε ότι ο δημόσιος βίος, παρά το νεωτερικό κέλυφός του, δεν εμποτίζεται επαρκώς από καθολικής εμβέλειας νεωτερικές αξίες, ορθολογικές πρακτικές και κομματικά αποχρωματισμένες θεσμικές συμπεριφορές. Τείνουν, αντιθέτως, να κυριαρχούν εμπρόσωπες πρακτικές, επιμεριστικές (particularistic) νοοτροπίες και αρπακτικές συμπεριφορές. Τελευταίο (άλλα όχι έσχατο) επεισόδιο αρπακτικού παλαιοκομματισμού: το σκάνδαλο των ευρωπαϊκών επιδοτήσεων αγροτών και κτηνοτρόφων μέσω του αμαρτωλού ΟΠΕΚΕΠΕ.
Πώς αντιμετωπίζει η κυβέρνηση το σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ; Επιδιώκει, πρωτίστως, να ελαχιστοποιήσει την πολιτική ζημία. Τι δεν κάνει; Δεν υποβάλλει τον εαυτό της σε γενναία αυτο-εξέταση – τι δεν κάναμε καλά, και γιατί;
Το πρόβλημα επιτείνεται από το γεγονός ότι, σε μια προνεωτερικών εθισμών κοινωνία, τα κόμματα εξουσίας είναι οι κατεξοχήν φορείς της πελατειακής-κομματοκρατικής νοοτροπίας. Ακόμη κι όταν διατυπώνουν εκσυγχρονιστικές διακηρύξεις, ψηφίζονται (και) για να παράσχουν εκδουλεύσεις, στις οποίες, συναλλακτικώς σκεπτόμενα, ανταποκρίνονται θετικά. Σε συνθήκες αρπακτικού παλαιοκομματισμού, όταν ρουσφετολόγοι υπουργοί συμπίπτουν με μειωμένης ακεραιότητας ή επάρκειας «ημέτερους» επικεφαλής δημόσιων οργανισμών, η κρατική γραφειοκρατία κατευθύνεται προς την πελατειακή διαχείριση των δημόσιων αγαθών. Μερικοί υπουργοί Αγροτικής Ανάπτυξης, κομματικοί παράγοντες και ηγετικά στελέχη του ΟΠΕΚΕΠΕ εξέλαβαν τον ρόλο τους, κυρίως, ως τον συλλογικό διαχειριστή κατάφωρα παράνομων πελατειακών αιτημάτων.
Βραχυχρόνια, οι εμπλεκόμενοι σε πελατειακά παίγνια κερδίζουν: τόσο οι παρανομούντες πολίτες όσο και το κυβερνητικό σύστημα εξουσίας, που τους διευκολύνει, ικανοποιούν τα ιδιοτελή συμφέροντά τους. Ζημιώνονται, φυσικά, οι νομοταγείς – τα αιώνια κορόιδα. Μακροχρόνια, στο μέτρο που γενικεύονται οι παραβατικές και/ή ανήθικες συμπεριφορές, υπονομεύεται η βιωσιμότητα του συστήματος παροχής δημοσίων αγαθών. Η χρεοκοπία του 2010 δεν προέκυψε τυχαία. Για τον αρπακτικό παλαιοκομματισμό, όμως, η βιωσιμότητα είναι αδιάφορη: προέχουν τα οφέλη του παρόντος· μακροχρόνια θα είμαστε όλοι νεκροί.
Ιδού, λοιπόν, το παράδοξο: Ο εκσυγχρονιστής ηγέτης προτίθεται, κατ’ αρχήν, να κυβερνήσει νεωτερικά μέσω ενός, κατά βάσιν, προ-νεωτερικής νοοτροπίας κόμματος. Το εγχείρημα είναι εγγενώς αντιφατικό. Ενας εκσυγχρονιστής πρωθυπουργός υποχρεωτικά αλληθωρίζει. Οι εκσυγχρονιστικές πινελιές συνυπάρχουν αναγκαστικά με πληθώρα από παλαιοκομματικές μουντζούρες. Αν είναι αποφασισμένος, ριψοκίνδυνος και τυχερός, θα περιορίσει τις μουντζούρες, εκμεταλλευόμενος την εκσυγχρονιστική πίεση της Ευρώπης. Αυτό, βέβαια, απαιτεί απώθηση των παλαιοκομματικών πειρασμών και γενναίο αυτο-περιορισμό. Ελάχιστοι ηγέτες διαθέτουν τέτοια χαρίσματα – σαν τους αλκοολικούς, πάσχουν από «ακρασία» (αδυναμία βούλησης).
Τι έκανε, εν προκειμένω, ο κ. Μητσοτάκης; Πρώτον, θεώρησε ότι μπορεί να υπηρετήσει τα διακηρυχθέντα εκσυγχρονιστικά ένστικτά του διορίζοντας σε κρίσιμες θέσεις –υπουργικές και κρατικές– ανθρώπους της εμπιστοσύνης του. Το δόγμα του «επιτελικού κράτους» αυτό αντιπροσωπεύει: ένα υπερμέγεθες πρωθυπουργικό γραφείο με αναφορά στον ίδιο, υπουργούς αφοσιωμένους στο πρόσωπό του και διορισμούς προσωπικών επιλογών του σε νευραλγικές θέσεις του κράτους (π.χ. πρώην επικεφαλής της ΕΥΠ). Εκτός από το ότι δημιουργείται έτσι ένα κλειστό κύκλωμα εξουσίας, με ό,τι αυτό συνεπάγεται, πρόκειται για χίμαιρα: τα σύγχρονα κράτη είναι πολύ σύνθετα για να διοικηθούν αποτελεσματικά από αφοσιωμένους εμπίστους, ακόμη κι αν είναι ικανότατοι. Χρειάζονται θεσμοί. Οι θεσμοί, όμως, απαιτούν χρόνο, κόστος, στοχοπροσήλωση και αυτοπεριορισμό για να χτιστούν – είδη εν ανεπαρκεία, στο παίγνιο του άμετρα συγκρουσιακού (παλαιο)κομματικού ανταγωνισμού.
Δεύτερον, τόσο το κυβερνών κόμμα όσο και κομμάτια της κυβέρνησης αφέθηκαν να λειτουργήσουν με τον παραδοσιακό –εκμαυλιστικό– τρόπο, έτσι ώστε να παράσχουν τις εκδουλεύσεις που ζητούν οι ψηφοφόροι-πελάτες τους. Ποιος είναι ο νέος γραμματέας της Ν.Δ.; Ο κ. Σκρέκας, ο οποίος, το 2021, ως υπουργός Περιβάλλοντος, είχε αναστείλει τρεις φορές την κατεδάφιση αυθαιρέτων σε αιγιαλούς και παραλίες, έστω κι αν οι συναφείς υποθέσεις είχαν τελεσιδικήσει. Ο «πολυδύναμος εκσυγχρονισμός» είναι επιθυμητός, αλλά όχι ακόμη!
Πώς αντιμετωπίζει η κυβέρνηση το σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ; Οπως όλες οι ελληνικές κυβερνήσεις: επιδιώκει, πρωτίστως, να ελαχιστοποιήσει την πολιτική ζημία. Πρώτον, σχετικοποιεί το σκάνδαλο – είναι «διαχρονικό», διατείνεται. Δεύτερον, αναλαμβάνει επιφανειακά την ευθύνη («αποτύχαμε», γενικώς και αορίστως). Τρίτον, υπόσχεται, ξανά, αλλαγή. Τι δεν κάνει; Δεν υποβάλλει τον εαυτό της σε γενναία αυτο-εξέταση – τι δεν κάναμε καλά, και γιατί; Ποιος διόρισε τις διοικήσεις του ΟΠΕΚΕΠΕ και γιατί; Ποιος ανέχτηκε τις πρακτικές Αυγενάκη – Βορίδη, και γιατί;
Βέβαια, αν η κυβερνητική παράταξη απαντήσει με ειλικρίνεια στα ερωτήματα αυτά, θα αυτοπυροβοληθεί. Η αλήθεια, συνεπώς, πρέπει να αποκρυβεί. Αφού τον αρπακτικό παλαιοκομματισμό δεν μπορείς να υπερασπιστείς ορθολογικά, τι κάνεις; Λες μισόλογα, προσποιείσαι, παραπλανάς και αλλάζεις τα πιόνια στη σκακιέρα, υποσχόμενος –τι άλλο;– αλλαγή. Το νεοελληνικό δράμα δεν είναι τόσο η μακρά παράδοση παλαιοκομματισμού, όσο η ενδοτικότητα των πολιτικών ηγετών απέναντί του, τα τελευταία πενήντα χρόνια ευρωπαϊκού βίου. Μέτρο της θεσμικής υστέρησης της χώρας είναι ότι, πάνω από έναν αιώνα μετά, ο Σουρής παραμένει επίκαιρος!
*Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.
