Η φιλοσοφία, αν πιστέψουμε τον Πλάτωνα, είναι μελέτη θανάτου – σπουδή που απεγκλωβίζει την ανθρωπινότητά μας από την προσκόλληση σε εφήμερες και απατηλές βεβαιότητες και που μας προετοιμάζει για μια (επι)στροφή στην ανθρωπινότητα ως οραματική αναζήτηση του τέλους. Αν, λοιπόν, δεχτούμε την πλατωνική αρχή, η φιλοσοφία ξεκινάει από την πίστη ότι μπορούμε να φανταστούμε το τέλος.
Τι γίνεται, όμως, όταν το τέλος δεν είναι το τέλος που εγγράφεται ως βεβαιότητα μέσα στην ανθρώπινη ζωή, αλλά το τέλος της ίδιας της ανθρώπινης ζωής;
Τι νόημα έχει τότε και ποια μορφή θα μπορούσε να πάρει ο αγώνας του ανθρώπου να (επι)στρέψει στην οραματική του εαυτότητα;
Μια εφιαλτική απάντηση είναι η κυνική στάση απέναντι στο ενδεχόμενο μιας τέτοιας (επι)στροφής – η ριζική απόρριψη, δηλαδή, της φιλοσοφίας: «Δεν θα λείψουμε σε κανέναν!». Αυτό μπορεί να σημαίνει είτε ότι η (επι)στροφή στην οραματική, φαντασιακή διάσταση της ανθρωπινότητάς μας έχει πια απολέσει το νόημά της είτε, ακόμη χειρότερα, ότι αυτή ακριβώς η ανθρωπιστική (επι)στροφή μας οδήγησε εδώ: στο ολοκληρωτικό τέλος.
Ωστόσο, επιμένει ο Τζόναθαν Λιρ σε αυτό το βιβλίο, η ψυχανάλυση –και ιδιαίτερα η σκέψη του Φρόιντ– μας δείχνει δύο τρόπους δημιουργικής διάνοιξης του ερωτήματος μπροστά στο ολοκληρωτικό τέλος: να δεχτούμε το τέλος της ανθρωπινότητάς μας και να το πενθήσουμε. Και: μελαγχολικά να εξεγερθούμε ενάντια στο πένθος και άρα στο τέλος.
Και οι δύο προσεγγίσεις αναγνωρίζουν τη ζωή ως ένα αγαθό εντός του κόσμου – ένα αγαθό που, σε τελική ανάλυση, δεν συνίσταται στα μεγάλα έργα της διανόησης, της επιστήμης και της τεχνολογίας, αλλά στην ύπαρξη, μέσα στον κόσμο, της αγάπης και της γενναιοδωρίας. Αυτά, φαντάζεται ο Λιρ, θα λείψουν από τον κόσμο όταν εμείς θα έχουμε πια χαθεί.
Να φανταστούμε –ξανά– το τέλος τώρα. Που σημαίνει: να πενθήσουμε, να γίνουμε τώρα ο κόσμος που θα μας έχει πια χάσει, να λείψουμε φαντασιακά, οραματικά στον κόσμο. Κι ίσως, ποιος ξέρει, να αφήνουμε έτσι πίσω μας ένα ίχνος από το καλό που ήμασταν κάποτε εντός του, ένα ίχνος ηθικής.
Η κ. Ευγενία Μυλωνάκη είναι επίκουρη καθηγήτρια στο τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Πατρών.
