«O,τι σου λέω τρεις φορές είναι αλήθεια». -Λιούις Κάρολ
«Ποτέ δεν μας εξαπατούν. Εξαπατούμε τον εαυτό μας». -Γιόχαν Βόλφγκανγκ Γκαίτε
Η Τουρκία έχει επανειλημμένως δηλώσει ότι θεωρεί απειλή τον εξοπλισμό των ελληνικών νησιών του Αιγαίου. Δεν χαρακτήρισε «υπαρξιακή» την απειλή ακόμη, όπως εσχάτως συνηθίζεται, αλλά, στην εποχή της «μετα-αλήθειας», αυτό τακτοποιείται εύκολα – υπαρξιακή θεωρείται κάθε απειλή που εύλογα πιστεύεις ότι απειλεί την ύπαρξή σου. Το τι θεωρείς εύλογο είναι, κυρίως, δική σου κατασκευή.
Οταν ο ισχυρός (π.χ. ο Πούτιν αναφερόμενος στην πιθανή εισδοχή της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ) διατυπώνει τον ισχυρισμό «απειλείται η ύπαρξή μας», ο ισχυρισμός αυτός, με την επιλεκτική επιμέλεια υπαρκτών τεκμηρίων και την ιδιοτελή αφηγηματική διασύνδεσή τους, αφενός, και την προπαγανδιστική επανάληψη του αφηγήματος, αφετέρου, πιθανότατα θα καταστεί «γεγονός». Οπως έχουμε δει, μεταξύ άλλων, στον πόλεμο του Βιετνάμ, τα αφηγήματα κατασκευάζονται – η ισχύς δημιουργεί «πραγματικότητα».
Δεν πρόκειται αναγκαστικά για πλεκτάνη, αλλά για το γεγονός ότι καμία σημαντική απόφαση, ιδίως αν αφορά πολεμική εμπλοκή, δεν λαμβάνεται μόνο στη βάση εμπειρικών τεκμηρίων. Οπως τονίζει στο εμπεριστατωμένο βιβλίο του «Prisoners of their Premises» («Φυλακισμένοι στις παραδοχές τους») (2022) ο Αμερικανός καθηγητής Τζορτζ Σ. Εντουαρντς ΙΙΙ, πολύ πριν οι λήπτες αποφάσεων αναζητήσουν πληροφορίες και επιλογές, πρέπει, ρητά ή σιωπηρά, να αποφασίσουν αν υπάρχει πρόβλημα και τι είδους πρόβλημα είναι. Με άλλα λόγια, γνωσιολογικά μιλώντας, η ύπαρξη και ο ορισμός του προβλήματος δεν είναι συνάρτηση τόσο των διαθέσιμων τεκμηρίων, όσο των παραδοχών των ληπτών αποφάσεων. Oι παραδοχές καθοδηγούν τη συλλογή και ερμηνεία πληροφοριών, την αιτιακή διασύνδεσή τους και, τελικά, τη διαμόρφωση εναλλακτικών.
Τα γεράκια δεν ενδιαφέρονται για έγκυρα τεκμήρια· δρουν, κυρίως, επί τη βάσει των ιδιοτελών παραδοχών τους. Σε κατάλληλες συνθήκες, ο στρατιωτικά ισχυρός χτυπάει, δεν μιλάει· επιβάλλει, δεν διαπραγματεύεται.
Μετά την τρομοκρατική επίθεση της 11/9/2001, η κυβέρνηση Μπους ήταν πεπεισμένη πως ο κτηνώδης δικτάτορας Σαντάμ Χουσεΐν κατείχε όπλα μαζικής καταστροφής. Ουδείς αμφέβαλλε. Ο τότε υπουργός Αμυνας Ράμσφελντ είχε πει χαρακτηριστικά: «Ξέρουμε ότι έχουν όπλα μαζικής καταστροφής. Δεν υπάρχει συζήτηση περί αυτού». Το ρήμα «ξέρουμε» ήταν παραπλανητικό· ο Ράμσφελντ δεν «ήξερε», υπέθετε.
Η παραδοχή αυτή, παρατηρεί ο Εντουαρντς, παραμένοντας ανέλεγκτη, οδήγησε σε «υποκινούμενη συλλογιστική» (motivated reasoning) – σε συλλογιστική που υποκινείται από την ανάγκη να εξαχθεί το επιθυμητό συμπέρασμα. Οταν αναζητείς πληροφορίες οι οποίες θα επιβεβαιώσουν την παραδοχή σου, θα τις βρεις. Αυτό συνέβη με την εισβολή στο Ιράκ. Αποκαλύφθηκε ότι ο Σαντάμ, παρά την κομπαστική ρητορική του, δεν διέθετε όπλα μαζικής καταστροφής. Οι συνέπειες της εισβολής, ωστόσο, ήταν κολοσσιαίες. Υπολογίζεται ότι σκοτώθηκαν 400.000 Ιρακινοί και 4.500 Αμερικανοί στρατιώτες· η εισβολή στοίχισε στις ΗΠΑ πάνω από 2 τρισ. δολάρια. Το Ιράκ έκτοτε είναι μια χαοτική χώρα, φυτώριο τρομοκρατίας.
Εκδοχή της ιστορίας αυτής επαναλαμβάνεται σήμερα. Η κυρίαρχη παραδοχή των κυβερνήσεων του Ισραήλ και των ΗΠΑ ήταν ότι το ισλαμοφασιστικό Ιράν θα διέθετε πυρηνικά όπλα σύντομα. Ωστόσο, οι αμερικανικές υπηρεσίες πληροφοριών είχαν διαφορετική εκτίμηση. Το 2007 και το 2011, η συγκεντρωτική έκθεση 18 φορέων κατασκοπείας, με τίτλο «Εθνική εκτίμηση πληροφοριών», ανέφερε ότι, αν και το Ιράν προβαίνει σε εμπλουτισμό ουρανίου, δεν υπάρχει πρόγραμμα κατασκευής πυρηνικών όπλων. Η επικεφαλής των μυστικών υπηρεσιών, Τάλσι Γκάμπαρντ, δήλωσε στο Κογκρέσο, τον περασμένο Μάρτιο: «Συνεχίζουμε να εκτιμούμε ότι το Ιράν δεν κατασκευάζει πυρηνικά όπλα και ότι ο Χαμενεΐ δεν έχει εγκρίνει το πρόγραμμα πυρηνικών όπλων που ανέστειλε το 2003».
Οταν ρωτήθηκε συναφώς, ο πρόεδρος Τραμπ απάντησε: «Δεν με νοιάζει τι λέει (η Γκάμπαρντ). Κάνει λάθος». (Κατόπιν αυτού, η κ. Γκάμπαρντ ανασκεύασε. Στον Ηγεμόνα πρέπει να λες αυτά που θέλει να ακούσει, ιδιαίτερα αν, στερούμενη εμπειρίας και κύρους, του οφείλεις την εύνοιά του.) Ο υπουργός Εξωτερικών Ρούμπιο, παρομοίως, είπε: «Ξέχνα τι λένε οι υπηρεσίες πληροφοριών». Η παραδοχή ότι ένα απεχθές και εχθρικό καθεστώς βρίσκεται στα πρόθυρα κατασκευής πυρηνικών όπλων υπερτερεί των εμπειρικών τεκμηρίων για το τι πραγματικά συμβαίνει με το πυρηνικό πρόγραμμά του. Τα γεράκια δεν ενδιαφέρονται για έγκυρα τεκμήρια· δρουν, κυρίως, επί τη βάσει των ιδιοτελών παραδοχών τους.
Το πρόγραμμα εμπλουτισμού ουρανίου του Ιράν ήταν, πιθανότατα, όχι όμως αναπόφευκτα, προπομπός πυρηνικών όπλων. Ωστόσο, ήδη η διεθνής διπλωματία για τον περιορισμό του απέδιδε καρπούς. Το 2015 το Ιράν είχε υπογράψει σχετική συμφωνία με έξι μεγάλες δυνάμεις, από την οποία αποσύρθηκε μονομερώς ο Τραμπ το 2018. Οι διαπραγματεύσεις, όμως, με τις ΗΠΑ ξανάρχισαν το 2025 και συνεχίζονταν. Ο προγραμματισμένος έκτος γύρος διαπραγματεύσεων ουδέποτε έλαβε χώρα, γιατί μεσολάβησε η στρατιωτική επίθεση του Ισραήλ.
«Οι δυνατοί κάνουν ό,τι τους επιτρέπει η δύναμή τους κι οι αδύναμοι υποχωρούν κι αποδέχονται», έγραψε ο αξεπέραστος Θουκυδίδης (Ξυγγραφή, Ε΄, 89). Η πρόσφατη πολεμική επιχείρηση κατά του Ιράν, από το Ισραήλ και τις ΗΠΑ, επελέγη όχι τόσο γιατί το Ιράν θα γινόταν προσεχώς πυρηνική δύναμη, όσο γιατί είναι αποδυναμωμένο, ενώ το Ισραήλ πανίσχυρο. Σε κατάλληλες συνθήκες, ο στρατιωτικά ισχυρός χτυπάει, δεν μιλάει· επιβάλλει, δεν διαπραγματεύεται.
Αν, αντιστοίχως, η «απειλούμενη» Τουρκία επιλέξει κάποτε να επιτεθεί προληπτικά κατά των ελληνικών νησιών, θα διαθέτει ένα ισχυρό προηγούμενο: Μη νοιάζεσαι για το διεθνές δίκαιο· να υπερασπίζεις, με κάθε τρόπο, το συμφέρον σου. Τόσο απλά, τόσο ωμά.
*Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής
στο Πανεπιστήμιο Warwick.
