Το κυλικείο στις φυλακές Κορυδαλλού έχει μόνο παγωμένα νερά και πορτοκαλάδες. Αυτή είναι μια πρώτη διαφορά. Μια άλλη διαφορά είναι ο ψηλός τοίχος με συρματόπλεγμα και θάλαμο επιτήρησης που περιβάλλει τον χώρο όπου πρόκειται να παιχτούν οι «Σφήκες» του Αριστοφάνη. Χρειάζομαι λίγα λεπτά για να προσαρμοστώ στη διαρκή παρουσία φυλάκων. Κατά τ’ άλλα, είναι μία κανονική θεατρική παράσταση.
Εκμεταλλευόμενη την επαγγελματική και φιλική μου σχέση με τη σκηνοθέτη και υπεύθυνη του θεατρικού εργαστηρίου του Κορυδαλλού, Αικατερίνη Παπαγεωργίου, κάθε χρόνο πια πηγαίνω στην παράσταση των κρατουμένων. Κρίσιμη διευκρίνιση: ορισμένοι είναι υπόδικοι, δεν έχουν καταδικαστεί.
Αισθάνομαι λίγη κλειστοφοβία μπαίνοντας στον Κορυδαλλό (κάγκελα, χάλια υποδομές παρατημένου, συστηματικά υποχρηματοδοτούμενου Δημοσίου, ατμόσφαιρα αστυνομικού τμήματος, βρωμιά και κατσαρίδες). Μου περνάει, όμως, μόλις φτάνω στο κυλικείο. Οι κρατούμενοι είναι σε πολύ παιχνιδιάρικη διάθεση, αφού φέτος η σκηνοθέτις τους –την οποία λατρεύουν– τους έδωσε κωμωδία.
Στο έργο συμμετέχουν 25 άτομα. Φυσικά όλοι άνδρες. Η μόνη γυναικεία παρουσία είναι η 28χρονη σκηνοθέτις, που έχει καταφέρει να κερδίσει τον σεβασμό τους, οι επισκέπτριες και μία φύλακας στην έξοδο. Αυτή η ομάδα κρατουμένων αποτελεί ένα πολύ μικρό τμήμα του πληθυσμού των φυλακών. Εάν περισσότεροι πόροι διοχετεύονταν στις καλλιτεχνικές δράσεις εντός της φυλακής, περισσότεροι άνθρωποι θα μπορούσαν να συμμετέχουν σε τέτοιου είδους δραστηριότητες, προκειμένου να αναπτύξουν τεχνικές επανένταξης και ν’ αρχίσουν τη διαδικασία της ίασης.
Οταν βγαίνουν να πουν τα λόγια τους (που δεν είναι και λίγα), είναι πραγματικά χαρούμενοι. Ο κεντρικός χαρακτήρας του Αριστοφάνη είναι ένας δικομανής δικαστής που κραυγάζει «ένοχος» ακόμη και στο σκυλί του σπιτιού που κλέβει το τυρί που πέφτει στο πάτωμα. Αφού τελειώσουν οι σκηνές του δικαστηρίου του έργου, οι κρατούμενοι κάνουν μια μικρή (πάντα σκηνοθετημένη) παρέκβαση και απευθύνονται αμέσως στο κοινό.
Μάς λένε πως γι’ αυτούς το έργο είναι αστείο, αλλά τους θυμίζει πράγματα. Τα δικαστήρια είναι διαρκώς μέσα στο κεφάλι τους, η ενοχή ορίζει τη ζωή τους, μέσα από τη θεατρική πράξη και τη συμμετοχή τους σε μια συστηματική ομαδική προσπάθεια ψάχνουν δεύτερη ευκαιρία. Μέρος του κοινού έχει, από άλλη πλευρά, τεράστια εξοικείωση με τα δικαστήρια, καθώς το έργο το παρακολουθούν νομικοί και μέλη του δικαστικού σώματος. Αλλωστε, εάν η προσπάθεια δεν είχε τη στήριξη της Εισαγγελίας και των κοινωνιολόγων της φυλακής, οι κρατούμενοι δεν θα μπορούσαν να παίξουν θέατρο.
Απόψε, όμως, η εξουσία αλλάζει θέση για λίγα λεπτά. Από τη σκηνή, ένας άνθρωπος που, όπως μου είπε, περιμένει Εφετείο μήπως και καταφέρει να μειώσει την βαριά ποινή του, γίνεται δικαστής. Φαίνεται πραγματικά να το απολαμβάνει! Οχι μόνο ξέδωσαν παριστάνοντας τους ανάλγητους τυπολάτρες, τους σφήκες και τον Βδελυκλέοντα, αλλά έλαβαν και το βλέμμα που είχαν ανάγκη. Ενώ περιμέναμε στο κυλικείο την έναρξη της παράστασης, οι κρατούμενοι είχαν ανυπομονησία αν θα έρθουν «επίσημοι». Γιατί αναρωτήθηκα; Τι σας νοιάζει; «Να δουν ότι είμαστε καλοί». Γιατί; «Να μας βοηθήσουν».
Ενα βασικό κίνητρο για τη συμμετοχή στο θεατρικό εργαστήρι του Κορυδαλλού είναι η λήψη σχετικής πιστοποίησης που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την ελάφρυνση της ποινής. «Δεν θέλω να σου πω ψέματα, ήρθα για το χαρτί», μού είπε ο Φ. που συμμετείχε στον χορό. «Μετά μου άρεσε». Ο Φ. φαίνεται πάρα πολύ μικρός. Πόσων χρόνων είναι; 21. Ο στόχος του όταν βγει είναι να ολοκληρώσει μια τεχνική εκπαίδευση και να αρχίσει να δουλεύει.
Η περίπτωσή του έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Το συγκεκριμένο παιδί (όχι με νομική άποψη, αλλά από κάθε άλλη πλευρά) βρίσκεται εκεί μέσα, ανάμεσα σε ανθρώπους με άσχημο παρελθόν (άρα εμπειρία στο έγκλημα), χωρίς καν να έχει δικαστεί, δηλαδή χωρίς να έχει απολέσει πλήρως το τεκμήριο αθωότητας. Κρατείται, λοιπόν, ενώ περιμένει να τον κρίνει το δικαστήριο.
Τον ρώτησα αν ξέρει πως αυτό που του συμβαίνει είναι σύνηθες, αλλά όχι εντελώς σωστό τυπικά (και αντίθετο στο πνεύμα του ελληνικού Συντάγματος και σειράς σχετικών νόμων, για να μην πιάσουμε τις εγκληματολογικές και κοινωνιολογικές μελέτες που λένε πως δεν βάζεις παιδιά με τους έμπειρους στο οργανωμένο έγκλημα, γιατί υπονομεύεις την ψυχοκοινωνική τους υπόσταση και το ενδεχόμενο επανόδου στην κοινωνία). «Εκανα λάθη», μου είπε, «ξέφυγα». «Δεν είμαι κι εγώ σωστός». Οταν βγει πρέπει να βρει δουλειά, να μην ξαναμπλέξει, λέει.
Το μάτι μου πήρε άλλον έναν που θα έπρεπε να βρίσκεται οπουδήποτε αλλού αντί να κάνει τσιγάρο με την πλάτη στον τοίχο του κυλικείου της φυλακής. Ο Ν., 23, μού είπε: «Μου αρέσει να είμαι στη σκηνή». Εχει πάει ποτέ θέατρο έξω; «Οχι, αλλά θέλω». «Μ’ ενδιαφέρει η μουσική, ασχολούμαι», εκτός από τη γυμναστική που κάνουν όλοι και που είναι η βασική τους τεχνική ώστε κάπως να κοιμούνται όταν τους «κλείνουν». Κι αν δεν νυστάζεις και σ’ έχουν «κλείσει»; «Διαβάζω να τελειώσω το σχολείο ή αυτοβελτίωση. Τηλεόραση». Εχει σταματήσει, λέει, ν’ ακούει τραπ και τέτοια. Του προκαλούν αναστάτωση που δεν του κάνει καλό. Προσπαθεί ν’ ακούει κλασική μουσική από την ΕΡΤ.
Το βράδυ της παράστασης έλαμψε. Υπάρχουν σοβαρές πιθανότητες να βγει το φθινόπωρο και να ξεκινήσει έναν άθλο. Να συνεχίσει τα μαθήματά του και την κοινωνική του ζωή. Ν’ αφήσει τη φυλακή πίσω. Σχεδόν όλοι έχουν αγωνία πόσο έχει μαθευτεί η θητεία τους στον Κορυδαλλό. «Δεν ξέρω αν είναι καλό να μάθει το παιδί μου ότι ήμουν φυλακή ή να νομίζει ότι το εγκατέλειψα. Τι είναι καλύτερο;», με ρώτησε ένας. Τι απαντάς;
Οι κρατούμενοι με βαριές ποινές βλέπουν το εργαστήριο σαν τρόπο να «ξεφεύγουν λίγο απ’ τη μαυρίλα». «Η φυλακή είναι φυλακή», είπε ένας παίρνοντας το μικρόφωνο στο τέλος του έργου, «αλλά αυτό εδώ είναι ένας τρόπος να φύγεις λίγο απ’ το κλουβί». Ενας άλλος είπε: «Αν λείπει η δικαιοσύνη, τι είναι η πολιτική εξουσία;». Κι όλοι μαζί βροντοφώναξαν «ελευθερία». Οταν η παράσταση τελείωσε, χαιρέτησαν πολύ ευγενικά πολιτική και δικαστική εξουσία και έπειτα κάθισαν λίγο μαζί μας στο προαύλιο. Νύχτα πια οι σωφρονιστικοί υπάλληλοι τους οδήγησαν στα κελιά τους. Βαριές πόρτες, όλο κάγκελα, έκλεισαν πίσω τους κι εμείς περάσαμε τις πύλες και βγήκαμε.
