Σύμφωνα με το λεξικό, «αταβισμός», με την κυριολεξία του όρου, είναι βιολογικό φαινόμενο, κατά το οποίο χαρακτηριστικές ιδιότητες ενός προγόνου εμφανίζονται σε απογόνους ύστερα από δύο ή περισσότερες γενιές.
Ο όρος μπορεί να χρησιμοποιηθεί και μεταφορικά. Ετσι, μπορούμε να μιλήσουμε για αταβιστικά αντανακλαστικά που προκάλεσε η είδηση ότι η νέα γερμανική κυβέρνηση σχεδιάζει να επαναφέρει την υποχρεωτική στρατιωτική θητεία. Οσοι δυσφόρησαν μ’ αυτή την είδηση ίσως νόμιζαν ότι αυτό θα γίνει για πρώτη φορά από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Κατά βάθος, αυτοί πρόβαλαν στους σημερινούς Γερμανούς δικό τους αταβισμό: ότι είναι έτοιμοι να ξανακάνουν, μετά από δύο ή τρεις γενιές, όσα διέπραξαν πρόγονοί τους τότε.
Ομως, υποχρεωτική στρατιωτική θητεία είχε η Γερμανία από τη δεκαετία του 1950 – τόσο η Δυτική όσο και η Ανατολική. Συνεχίστηκε και μετά την ενοποίησή τους. Καταργήθηκε μόλις τo 2011.
Στην Ανατολική Γερμανία, μπορούσες να δεις κραυγαλέα εξωτερικά γνωρίσματα παραδοσιακού πρωσικού μιλιταρισμού στις στρατιωτικές παρελάσεις. Ακόμη και το λεγόμενο «βήμα της χήνας»! Υποτίθεται ότι τα καθιστούσε ανώδυνα και αποδεκτά η επίσημη ιδεολογία του υπαρκτού σοσιαλισμού.
Εντελώς αντίθετα, στη ∆υτική Γερμανία (ή Ομοσπονδιακή Δημοκρατία) έγινε μια πρωτοφανής προσπάθεια απόλυτης ρήξης όχι μόνο με τον ναζισμό, αλλά και με τον πρωσικό μιλιταρισμό, που τον είχε διευκολύνει, υπονομεύοντας το κύρος των δημοκρατικών θεσμών.
Δύο ήσαν οι έννοιες-κλειδιά αυτής της προσπάθειας. Σύμφωνα με την πρώτη, οι στρατιωτικοί –μόνιμοι και έφεδροι– δεν ήσαν κάτι χωριστό, αλλά απλώς και μόνο «πολίτες με στολή» (Staatsbürger in Uniform), με πλήρη πολιτικά δικαιώματα. Είχαν λοιπόν το αναφαίρετο δικαίωμα όχι μόνο να ψηφίζουν στις εκλογές κάθε λογής, αλλά και να γίνονται μέλη των συνδικάτων, όπως όλοι οι άλλοι δημόσιοι υπάλληλοι. Το μόνο δικαίωμα που δεν είχαν ήταν να συγκροτήσουν χωριστά συνδικάτα μόνο των στρατιωτικών, που θα ήσαν δυνητικά εστίες αθέμιτων πιέσεων ή και πραξικοπημάτων.
Η δεύτερη έννοια-κλειδί ονομάστηκε «εσωτερική καθοδήγηση» (Innere Führung). Ο στρατιωτικός δεν είχε πλέον υποχρέωση τυφλής υπακοής στις διαταγές των ανωτέρων του, αλλά μόνο αν ήσαν νόμιμες, σύμφωνα με τους κανόνες που είχε ο ίδιος εσωτερικεύσει. Στο παρελθόν, η τυφλή υπακοή όχι μόνο επέτρεψε να γίνουν τερατώδη εγκλήματα από ανθρώπους που δεν ήσαν τέρατα, αλλά και χρησίμεψε ως δικαιολογία και άλλοθι σε όλες σχεδόν τις μεταπολεμικές δίκες για τα εγκλήματα αυτά.
Υποχρεωτική στρατιωτική θητεία είχε η Γερμανία από τη δεκαετία του 1950 – τόσο η Δυτική όσο και η Ανατολική. Συνεχίστηκε και μετά την ενοποίησή τους. Καταργήθηκε μόλις τo 2011.
Πρωταγωνιστής της προσπάθειας αυτής υπήρξε ένας ασυνήθιστος διανοούμενος αξιωματικός: ο στρατηγός κόμης Wolf Graf von Baudissin. Δεν ήταν λοιπόν κάποιος αριστερός ιδεολόγος, ούτε ιδεαλιστής καθηγητής, αλλά ο γόνος μιας οικογένειας ευγενών που υπηρετούσαν στον στρατό από τρεις αιώνες. Μόνο μετά την αποστρατεία του έγινε (εύλογα) μέλος του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος (SPD) και πανεπιστημιακός καθηγητής.
Εχοντας ασχοληθεί επιστημονικά με τον πολιτικό ρόλο των στρατιωτικών, λόγω της δικτατορίας, γνώριζα το έργο του. Είχα όμως την ευκαιρία να τον γνωρίσω και προσωπικά όταν τον έφερε στην Αθήνα το Ινστιτούτο Γκαίτε, τον Μάιο του 1978.
Στο στρογγυλό τραπέζι προέδρευε ο καθηγητής Γιώργος Κουμάντος, παλιός μου δάσκαλος και ύστερα στενός φίλος. Αυτός τους είπε και με κάλεσαν, όταν του είπα ότι γνώριζα το έργο του Baudissin. Οπως φαίνεται, ήμουν από τους ελάχιστους στην Ελλάδα που το γνώριζαν – αν όχι ο μόνος.
Μετείχε όμως στο στρογγυλό τραπέζι και ένας Ελληνας δημοσιογράφος, ειδικός, υποτίθεται, για στρατιωτικά ζητήματα. Τι είπε, ο αθεόφοβος, στον Γερμανό στρατηγό; «Με αυτές τις αντιλήψεις, θα διαλύσετε τον στρατό!». Το είπε ένας αδιόρθωτος Ρωμιός σε έναν Γερμανό στρατηγό, γόνο οικογένειας ευγενών και στρατιωτικών από τρεις αιώνες… Το είπε ένας δήθεν δημοκράτης, σαν να μην έβγαινε η χώρα μας από μια καταστροφική στρατιωτική δικτατορία…
Απολογήθηκα όπως όπως στον Baudissin, με τον οποίο κράτησα επαφή μέχρι τον θάνατό του το 1993. Οποτε όμως συναντώ στη χώρα μας αταβιστικά αντανακλαστικά εις βάρος οποιουδήποτε άλλου λαού, μοιραία θυμάμαι αυτόν τον δημοσιογράφο. Κρίμα που δεν μπορώ να τον κατονομάσω…
*Πιο πρόσφατο βιβλίο του καθηγητή Γιώργου Θ. Μαυρογορδάτου είναι το «Αινίγματα της Αθηναϊκής Δημοκρατίας».
