«Μόνο εκείνες τις ερωτήσεις που είναι, κατ’ αρχήν, μη αποφασίσιμες μπορούμε να αποφασίσουμε»
Heinz Von Foerster, Κυβερνητικολόγος
Ο Κορνήλιος Καστοριάδης το τόνιζε συχνά: ως έλλογα όντα, τίποτα δεν μας απαλλάσσει από το άχθος της απόφασης. Στις ανθρώπινες υποθέσεις («τα πρακτά», κατά τον Αριστοτέλη), η επιστήμη δεν υποκαθιστά την ανθρώπινη ευθυκρισία. Oπως είδαμε στη διαχείριση της πανδημίας, οι επιστήμονες φωτίζουν ένα φαινόμενο, αλλά δεν αποφασίζουν. Οι κοινωνίες δεν είναι εργαστήρια. Στις δημοκρατίες, το «Ἔδοξεν τῇ βουλῇ καὶ τῷ δήμῳ» παραμένει σε ισχύ.
Στις εφαρμοσμένες επιστήμες (π.χ. μηχανική, ιατρική, διοίκηση κ.λπ.), η επιστημονική κατανόηση είναι πιο σύνθετη απ’ ό,τι στις θεωρητικές (π.χ. θεωρητική φυσική). Ο λόγος είναι ότι η κατανόηση ενός συγκεκριμένου φαινομένου (π.χ. η ασθένεια ενός ανθρώπου, το δυστύχημα στα Τέμπη) δεν συνάγεται από την εφαρμογή αφηρημένων αρχών, όπως λ.χ. η συναγωγή συμπερασμάτων από αξιώματα στη γεωμετρία, αλλά πρέπει να συμπεριλάβει το εγγενώς ιδιό-μορφο πλαίσιο (context) στο οποίο εμφανίστηκε το φαινόμενο. Ο γιατρός λ.χ. εφαρμόζει μεν γενικές αρχές της βιολογίας και της ιατρικής, αλλά το κάνει ερμηνευτικά – τις προσαρμόζει στο πλαίσιο της μοναδικότητας του ασθενούς. Η γνώση γενικών αρχών δεν εξαντλεί την κατανόηση του κάθε φορά συγκεκριμένου φαινομένου.
Οπως η πανδημία, το δυστύχημα των Τεμπών απο-κάλυψε, μεταξύ άλλων, ευρύτερες αντιλήψεις για το πώς προσλαμβάνουμε την επιστήμη. Δείτε λ.χ. τη δημόσια υποδοχή του πορίσματος Καρώνη για τα αίτια της πυρόσφαιρας. Στο ρητορικό πλαίσιο της πολιτικής αντιπαράθεσης, οι αντιμαχόμενες πλευρές οικειοποιήθηκαν ιδιοτελώς, με εντελώς διαφορετικό τρόπο, το συγκεκριμένο πόρισμα.
Το γεγονός ότι, παρ’ ημίν, η παραδοχή των τεκμηρίων εύκολα αμφισβητείται, αποδεικνύει το βαθύ έλλειμμα εμπιστοσύνης στους θεσμούς.
Οσοι το αποδέχθηκαν, μετέτρεψαν την πιθανολογική-ενδεχομενική υφή του συλλογισμού του σε αμάχητη. Για τις ανάγκες κατίσχυσης στην πολιτική σύγκρουση, τα «πιθανότατα» ή «φαίνεται ότι» του πορίσματος εκλήφθησαν ως κατηγορηματική απόφανση – η πυρόσφαιρα προήλθε από την καύση ελαίων σιλικόνης, τελεία. Αντιθέτως, όσοι αμφισβητούν το πόρισμα μεγεθύνουν τον πιθανολογικό χαρακτήρα του, αδυνατίζοντας έτσι την ισχύ των ισχυρισμών του. Επικρίνουν το πόρισμα διότι δεν διασαφηνίζει με «απόλυτη βεβαιότητα και κατηγορηματικότητα» («Τα Νέα», 13/5/2025) τα αίτια της πυρόσφαιρας. Τα συμπεράσματά του, λένε, έρχονται σε «σύγκρουση με την επιστήμη», η οποία «δεν χωράει υποθέσεις» (Βελόπουλος, 14/5/2025). Αλλοι, πάλι, προσφεύγουν σε προσβλητικά ad hominem (εναντίον του προσώπου) επιχειρήματα για να απαξιώσουν το πόρισμα («εξαγορασμένο», Κωνσταντοπούλου, 13/5/2025· «αδίστακτος», «φθηνός», «υβριστής» ο κ. Καρώνης, Καρυστιανού, 13/5/2025).
Να περιμένεις «απόλυτη βεβαιότητα» από την επιστημονική ανάλυση ενός δυστυχήματος δείχνει ότι αγνοείς (εσκεμμένα ή μη) τη συνθετότητα του επιστημονικού λόγου. Οταν καλείς τον επιστήμονα να εξηγήσει ένα ατύχημα ή να ταυτοποιήσει έναν ύποπτο, ελπίζοντας ότι η απόφανσή του θα είναι «απόλυτη», ζητάς όχι μόνο κάτι μη ρεαλιστικό αλλά, ουσιαστικά, θέλεις αφενός να πάρει αυτός την απόφαση για σένα (να απαλλαγείς από το άχθος της κρίσης), αφετέρου να χρησιμοποιήσεις φενακιστικά το κύρος της επιστήμης για ρητορικό πλεονέκτημα. Η επιστήμη, όμως, δουλεύει διαφορετικά.
Μας το έδειξε έξοχα, μεταξύ άλλων, η καθηγήτρια Μπεθ Μπέτσκι, στην εθνογραφική μελέτη ενός εγκληματολογικού εργαστηρίου στις ΗΠΑ («Blood, Powder and Residue», Princeton University Press, 2020). Ενώ η κοινή γνώμη και τα ΜΜΕ αναμένουν δυαδικές απαντήσεις («ήταν το DNA του υπόπτου ή όχι;»), ο λόγος των εγκληματολογικών επιστημόνων είναι σύνθετος, παρατηρεί η Μπέτσκι, του τύπου: «Σύμφωνα με τα τεκμήρια και άλλα δεδομένα που μας παραδόθηκαν, τις λελογισμένες υποκειμενικές παραδοχές που αναγκαστήκαμε να κάνουμε για να καταστεί δυνατή η ανάλυσή μας, η οποία στηρίχθηκε στις μεθοδολογίες Χ , Υ και Ζ, καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι η πιθανότητα να επιλέγει αυτό το προφίλ DNA από ένα τυχαίο πληθυσμό μη σχετιζόμενων ατόμων εκτιμάται στο 1 προς 325.000 βάσει των αλληλόμορφων του δείγματος» (σ. 11· η απόδοση ανήκει στον καθηγητή Μπάμπη Μαινεμελή, ανάρτηση στο Facebook, 19/5/2023). Απόλυτη βεβαιότητα, είπατε;
Για να καταλήξεις σε ένα επιστημονικό συμπέρασμα πρέπει να κάνεις κάποιες παραδοχές, μεταξύ άλλων, για την εγκυρότητα των τεκμηρίων σου. Στην περίπτωση Καρώνη λ.χ., σημαντική παραδοχή είναι η εγκυρότητα των αναλύσεων του Γενικού Χημείου του Κράτους και των εκθέσεων της Πυροσβεστικής και της Αστυνομίας. Το γεγονός ότι, παρ’ ημίν, η παραδοχή αυτή εύκολα αμφισβητείται, αποδεικνύει το βαθύ έλλειμμα εμπιστοσύνης στους θεσμούς. Πρόκειται για μείζον πρόβλημα, εφόσον η αμφισβήτηση αυτή διαβρώνει την προσπάθεια για έγκυρη γνώση. Η αλήθεια καταλήγει να είναι συνάρτηση της ισχύος, όχι της έλλογης πειθούς.
Δεν είναι απαραίτητα κακό να αμφισβητείται η εγκυρότητα των τεκμηρίων. Ο αμφισβητίας, όμως, για να είναι πιστευτός, οφείλει να στοιχειοθετήσει εμπεριστατωμένα τις αμφιβολίες του. Το πιο χαρακτηριστικό πρόσφατο παράδειγμα είναι η καταδίκη σε ισόβια της νοσοκόμας Λούσι Λέτμπι στη Βρετανία, το 2024, για τη δολοφονία επτά νεογνών. Προσφάτως, διακεκριμένοι παιδίατροι αμφισβήτησαν την εγκυρότητα των τεκμηρίων ενοχής της (The New York Times, 4/2/2025). Ο στιβαρός αντίλογός τους συζητείται σοβαρά από τα αρμόδια δικαιοδοτικά όργανα.
Σε ορθολογικά συστήματα, ο υπεύθυνος λόγος και αντίλογος είναι το οξυγόνο της συζήτησης. Τα συμπεράσματα, αν και μαχητά, καθίστανται προσωρινώς αποδεκτά, μέχρι να προκύψουν άλλα πιο έγκυρα. Σε λιγότερο ορθολογικά συστήματα, η ασυναρτησία δυναμιτίζει κάθε προσπάθεια συζήτησης. Οι ομιλητές δεν διαλέγονται· συνήθως αλληλοϋβρίζονται. Στα ελληνικά.
*Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.
